همان‌طور که پوکی‌استخوان شایع‌ترین بیماری استخوانی در جهان است، استئوآرتریت یا آرتروز هم شایع‌ترین بیماری مفصلی است. بیماری مفصلی دیگر که گاهی با استئوآرتریت اشتباه گرفته میشود روماتیسم مفصلی یا روماتوئید آرتریت است. در ادامه به معرفی و بررسی تفاوت آرتروز و روماتیسم مفصلی خواهیم پرداخت و توضیحاتی مفید در مورد این دو بیماری مهم مفصلی ارائه خواهیم کرد.
استئوآرتريت یا آرتروز چیست ؟
استئوآرتریت یا آرتروز یک بیماری مفصلی مزمن است که مسبب آسیب رساندن به غضروف مفاصل میشود. غضروف یک بافت نرم و لغزنده است که استخوان‌ها را در مفاصل می‌پوشاند و از ساییدگی آنها در برابر یکدیگر جلوگیری می‌کند. در بیماری آرتروز، غضروف به تدریج تخریب میشود و استخوان‌ها به یکدیگر ساییده می‌شوند. این امر می‌تواند منجر به درد، تورم، سفتی و محدودیت حرکت در مفاصل شود.
آرتروز شایع‌ترین نوع آرتریت است و میلیون‌ها نفر را در سراسر جهان تحت تأثیر قرار می‌دهد. این بیماری می‌تواند در هر سنی رخ دهد، اما بیشتر در افراد کهن سال و بالای 60 سال مشاهده میشود.
علل ایجاد بیماری آرتروز
علت دقیق آرتروز هنوز به طور کامل مشخص نیست، اما عوامل مختلفی می‌توانند در ایجاد این بیماری نقش داشته باشند. از جمله این عوامل عبارتند از:
سن: با افزایش سن، احتمال ابتلا به آرتروز بیشتر می شود.
جنسیت: زنان بیشتر از مردان به آرتروز مبتلا می‌شوند.
سابقه خانوادگی: اگر یکی از اعضای خانواده شما به آرتروز مبتلا باشد، احتمال اینکه شما آرتروز داشته باشید بیشتر میشود.
چاقی: اضافه وزن یا چاقی می‌تواند فشار بیشتری به مفاصل وارد کند و خطر ابتلا به آرتروز را افزایش دهد.
ورزش بیش از حد: آسیب‌های ورزشی می‌توانند منجر به آرتروز شوند.
نوع شغل: برخی مشاغل، مانند مشاغلی که نیاز به استفاده مکرر از یک یا چند مفصل دارند، می‌توانند خطر ابتلا به آرتروز را افزایش دهند.
روماتیسم مفصلی چیست ؟
روماتیسم مفصلی (آرتریت روماتوئید) از گروه بیماری خودایمنی مزمن می باشد که باعث التهاب و درد مفاصل میشود. روماتیسم مفصلی می‌تواند در هر سنی ایجاد شود، اما بیشتر در افراد بین 30 تا 60 سال مشاهده میشود. این بیماری می‌تواند در یک مفصل ایجاد شود یا در سراسر بدن گسترش یابد.
در روماتیسم مفصلی، سیستم ایمنی بدن به بافت‌های سالم بدن حمله می‌کند. این حمله باعث التهاب و تورم مفاصل میشود. التهاب مفاصل می‌تواند باعث درد، سفتی، تورم و قرمزی شود.
روماتیسم مفصلی می‌تواند بر هر مفصلی تأثیر گذارد، اما مفاصل دست، مچ دست، شانه، زانو، آرنج، مچ پا و پاها بیشتر از سایر مفاصل درگیر می‌شوند.
بررسی تفاوت آرتروز و روماتیسم مفصلی
هر دو بيماری مفاصل را درگير كرده اما تفاوت مهم در نوع مکانیسم‌های پاتوفيزيولوژيك ایجادکننده بيماري است. هرچند تظاهرات بالينی و نوع مفاصل درگير نيز در دو بيماري تا حدی متفاوت است.
به طور خلاصه روماتوئيد آرتریت (RA) بيماري التهابي مزمن است كه مفاصل را درگير ميكند. مکانیسم‌های خودايمني در بروز اين بيماري دخيل هستند.
در مقابل استئوآرتريت (OA) بيماری استئوآرتريت تحلیل‌رفتن مفصل (Degenerative joint disease) است كه طي آن بافت غضروف در مفصل تجزيه شده و تحليل ميرود. در بروز استئوآرتريت فرسايش مفصل يا به‌اصطلاح wear and tear نقش مهمي دارد. با تحلیل‌رفتن بافت غضروف در مفاصل به‌تدریج بافت استخوانی جایگزین غضروف میشود و انعطاف‌پذیری و دامنه حرکتی مفاصل کاهش‌یافته و درد بیمار تشدید می‌یابد.
هر يک از بیماری‌های روماتيسم مفصلی (روماتوئيد آرتريت) و آرتروز (استئوآرتريت) بيشتر کدام‌یک مفاصل را درگير می‌کنند؟
در روماتيسم مفصلي (روماتوئيد آرتريت) بيماري به طور شایع‌تر از مفاصل کوچک‌تر (مثلاً مفاصل انگشتان) شروع ميشود و به‌تدریج مفاصل بزرگ‌تر نيز درگير ميشوند. معمولاً مفاصل در اندام‌های چپ و راست به طور قرينه در گير ميشوند.
ولي در استئوآرتريت بيشتر مفاصل زانو يا لگن يا مفصل قاعدهاي انگشت شست ممكن است درگير باشند كه درگيري برخلاف روماتيسم مفصلي ممكن است یک‌طرفه باشد.
سن ابتلا در هر يك از بيماريهاي روماتيسم مفصلي (روماتوئيد آرتريت) و آرتروز (استئوآرتريت) چه زمانی است؟ آيا شيوع بيماري در زنان و مردان متفاوت است؟ نقش زمينه ژنتيكي در اين بیماری‌ها چگونه است؟
روماتيسم مفصلي (روماتوئيد آرتريت) معمولاً در سنين پايينتر شروع ميشود و در صورت عدم دريافت درمان مناسب و شدت بيماري طي ساليان به‌تدریج موجب آسيب و تغيير شكل مفصل (دفورمیتی) ميشود.
اما شروع آرتروز (استئوآرتريت) در سنين میان‌سالی به بعد است. ممكن است در مفصلي كه پيش از آن درگير روماتيسم مفصلي بوده، آرتروز نيز در سنين بالاتر اضافه شود.
روماتيسم مفصلي (روماتوئيد آرتريت) به طور واضح در زنان شایع‌تر از مردان است به‌نحوی‌که روماتوئيد آرتريت در زنان 2-3 برابر شایع‌تر از مردان است.
زمينه ژنتيكي در هر دو بيماري مهم است و اين بیماری‌ها در كساني كه نزديكان آنها نيز مبتلا به اين بيماريها هستند شایع‌ترند.
كدام علامت بالينی به تشخيص روماتيسم مفصلی از آرتروز كمک می‌کند؟
خشكی صبحگاهي در مفصل درگير براي مدت بيش از 30 دقيقه كه در خيلي از موارد تا 1 يا 2 ساعت هم طول ميكشد علامت بارز روماتيسم مفصلي است ولي اين علامت در آرتروز يا استئوآرتريت وجود ندارد يا كمتر از 30 دقيقه است.
برخي تستهاي آزمايشگاهي همچون rheumatoid factor (RF) و anti-CCP ممكن است در روماتيسم مفصلي مثبت باشند و به تشخيص قطعيتر بيماري كمك كنند، اما اين تست‌ها در تشخيص استئوآرتريت جايگاهي ندارند.
چه تفاوتی در مكانيسم پيدايش روماتوئيد آرتريت و استئوآرتريت وجود دارد؟
روماتوئيد آرتريت در واقع يك بيماري خودايمني سيستميك است كه گاه واكنش ايمني به وجود آمده نقاط ديگري از بدن به جز مفاصل را نيز درگير ميكند. (مثلاً درگيري ريه، كبد، پوست، چشم‌ها و عروق و اعصاب ممكن است در اين بيماري ديده شود). ازاین‌جهت درمان اصلي در روماتوئيد آرتريت استفاده از داروهايي است كه واكنش ايمني را تحت‌تأثیر قرار دهند. داروهاي موسوم به DMARD كه داروهاي تغییردهنده روند اين بيماري هستند؛ مانند متوتركسات، هيدروكسي كلروكين و …جزء درمان‌های اصلي روماتيسم مفصلي هستند.
پس در روماتوئید آرتریت هدف اصلي درمان زودهنگام و تهاجمي در جهت سركوب واکنش‌های ايمني به راه افتاده در جهت تخريب مفاصل است. براي كنترل روماتوئيد آرتريت گاهي به درمان‌های جديتر با داروهاي بيولوژيك مانند اينفليكسيمب، توسيليزومب و اتانرسپت ممكن است نياز شود.
در مقابل اسئوآرتريت بيماري فرسايش مفصل است (مكانيسم wear and tear ) و واكنش ايمني در آن نقش ناچيزي دارد. استفاده نامناسب از مفصل ممكن است آرتروز را شدت بخشد و آسيب به مفصل و تحلیل‌رفتن غضروف‌ها را تشديد كند.
آيا مکمل‌ها در مديريت استئوآرتریت يا روماتوئيد آرتریت كاربرد دارند؟
مکمل‌هایی مانند گلوكزامين در مديريت استئوارتريت جايگاه بالاتري دارند هرچند ممكن است در روماتوئيد آرتريت نيز مورداستفاده قرار گيرند. در واقع گاهي استئوارتريت در سنين بالاتر به روماتوئيد آرتریت اضافه ميشود. اما مطالعات مرتبط با اثربخشي گلوکز امین و مکمل‌های حمایت‌کننده از غضروف‌ها بيشتر در جمعيت مبتلايان به استئوارتريت صورت‌گرفته است.
در مقابل مکمل‌هایی كه اثرات ضدالتهاب شناخته شده دارند؛ مانند امگا-3 ممكن است در تخفيف علايم روماتوئيد آرتريت مؤثر واقع شوند.
آيا افراد ديابتی ميتوانند مکمل‌های حاوی گلوكزامين استفاده كنند؟
اگرچه نسبت به افزايش قند خون در اثر مصرف گلوکز امین نگرانيهايي وجود داشته است، اما حسب آخرين مطالعات صورت‌گرفته مصرف گلوکز امین به نحو معنيداري باعث افزايش قند خون نميشود و به‌طورکلی افراد ديابتي هم ميتوانند ضمن انجام آزمایش‌ها لازم در ارتباط با كنترل و مانيتورينگ قند خون و تنظيم دوز داروهاي خوراكي يا انسولين، از مکمل‌های حاوي گلوکز امین استفاده نمايند.
آيا مكمل هايي كه علاوه بر گلوكزامين حاوی تركيبات ديگری مانند كندروئيتين، MSM و كلسيم فروكتوبورات هستند مزيت خاصی دارند؟
نسبت به اثربخشی اين اشكال تركيبب شواهد علمي قوی‌تری وجود دارد. به جز مکمل‌هایی كه فقط حاوي فقط گلوکز امین و كندروئيتين هستند نياز به مدت‌زمان بیشتری حداقل 6 الی 8 هفته برای نشان‌دادن اولين اثرات مفيد بالينی دارند.
كلسيم فروكتوبورات تركيبي است با اثرات ضدالتهابي شناخته شده كه همراهي آن با گلوكزامين و كندروئيتين و MSM موجب افزايش سرعت اثر اين داروها و كاهش زمان موردنیاز براي شروع اثر به يك تا دو هفته ميشود.
حسب مطالعات صورت‌گرفته كلسيم فروكتوبورات به جهت برخورداري از اثرات ضدالتهاب سيستميك ممكن است اثرات قلبی عروقی مفيدی نيز داشته باشد.
ميزان مصرف موردنیاز روزانه گلوكزامين برای اثربخشی در کاهش علایم مفصلی چقدر است؟
بر اساس شواهد علمي به‌دست‌آمده، گلوكزامين براي اثربخشی مناسب حداقل بايد به ميزان 1500 ميليگرم در روز استفاده شود. پس اگر مثلاً هر كپسول گلوكزامين شما حاوي 500 میلی‌گرم گلوكزامين است، لازم است روزانه سه عدد از اين كپسول استفاده كنيد. تجويز با دوزهاي كمتر پيشنهاد نميشود. چون شواهد علمي نسبت به اثربخشي دوزهاي پايينتر ضعيف است و ممكن است اثري به جز اتلاف سرمايه شما نداشته باشد.
شيوع بيشتر پوکی‌استخوان هم در روماتيسم مفصلی و هم در آرتروز در مقايسه با ساير افراد جامعه؛ اهميت ورزش و مصرف مقادير كافی از كلسيم جهت پيشگيری از پوکی‌استخوان چنانچه پیش ازاین ذكر كرديم از جمله عوامل پیشگیری‌کننده از پوکی‌استخوان برخورداري از سطح كافي از فعاليت فيزيكي و ورزش است. به طور دقیق‌تر ورزش‌هایی كه در آنها استخوان‌ها متحمل وزن شوند (weight bearing exercise).
از طرفي در هر دو بيماري روماتيسم مفصلي و استئوارتريت، به دليل محدودیت‌های حركتی و خشكی و دردناكی مفاصل، تحرك و فعاليت معمولاً کمتر از ميزان موردنیاز براي پيشگيري از پوکی‌استخوان است. اين بيماران درعین‌حال نيازمند آن هستند كه با راهنمايي پزشك و فيزيوتراپيست ورزش‌های متناسب با وضعيت مفاصلشان انجام دهند تا از پيشرفت بيشتر بيماري و از طرفي پوکی‌استخوان جلوگيري كنند.
اين نكته حايز اهميت است كه تحرك در مفاصل به سبب انتشار بهتر مايع سينوويال (مايع بين مفصلي) استهلاك و فرسايش غضروف و پيشرفت بيماري را ممكن است كاهش دهد. ورزش در آب و آبدرماني از جمله ورزشهاي مفيد براي اين بيماران هستند كه ضمن ايجاد تحرك در مفصل، به سبب كاهش وزن در آب استرس كمي به مفصل وارد مينمايند.
همان‌طور كه انتظار ميرود اين بيماران بايد توجه مضاعفي به تأمین كلسيم موردنیاز بدن براي انجام استخوانسازی به طور مؤثر داشته باشند و مديريت مناسب كلسيم در بدن مستلزم حضور مقادير كافي از ويتامين D ، ويتامين كا، منيزيم و عنصر (زينک) است.
اهميت كاهش وزن در مبتلايان به بيماريهای مفصلی به‌ویژه در مبتلايان به استئوارتريت
به‌منظور كاهش استرس وارده به مفاصل به‌ویژه در بيماري استئوارتريت كه اساس پيدايش آن فرسايش مفصل و به‌اصطلاح فرایند wear and tear است، اولين توصيه پزشكان كاهش وزن و رسيدن به وزن ایده‌آل است.
با توجه به محدودیت‌های حركتي، رسيدن به وزن ايده آل در اين بيماران ممكن است چالش بزرگي محسوب شود. اين بيماران معمولاً نياز دارند تا از رژیم‌های غذايي مناسب جهت كاهش وزن استفاده كنند. در اين رژیم‌های غذايی هميشه بايد نسبت به كسب مقدار كافی از تمام ويتامين ها و مواد معدنی موردنیاز براي بدن (ريزمغذيی ها) توجه كافي را مبذول داشت.