اسپاسم عضلانی چیست؟
اسپاسم عضلانی (muscle spasm ) یا گرفتگی عضلانی (muscle cramp ) یک انقباض غیر ارادی ماهیچه هاست. اسپاسم عضلانی به صورت ناگهانی اتفاق می‌افتد و معمولاً به سرعت برطرف می‌شود. این عارضه معمولاً درد خیلی زیادی را در فرد ایجاد می‌کند.
اسپاسم ماهیچههای اسکلتی معمولا ماهیچه‌هایی را درگیر می‌کند که فعالیت زیادی انجام می‌دهند. گرفتگی این ماهیچه‌ها باعث ایجاد یک درد حاد ناگهانی در هنگام انقباض و حرکت می‌شود. در این حالت ماهیچه‌ای که دچار اسپاسم شده به صورت برجسته و برآمده در زیر پوست قابل لمس خواهد بود.
علائم و نشانه‌ها و علل گرفتگی عضلانی
علائم و نشانه‌های اسپاسم عضلانی به نوع ماهیچه‌ی درگیر و شرایطی که به اسپاسم منجر شده بستگی دارد. اسپاسم عضلانی معمولا ماهیچه‌هایی را درگیر می‌کند که فعالیت زیادی انجام می‌دهند. گرفتگی این ماهیچه‌ها باعث ایجاد یک درد حاد ناگهانی در هنگام انقباض و حرکت می‌شود. در این حالت معمولا ماهیچه‌ای که دچار اسپاسم شده به صورت برجسته و برآمده در زیر پوست قابل لمس خواهد بود.
در بسیاری از موارد گرفتگی خود به خود و پس از زمان کوتاهی برطرف می‌شود. اسپاسم های عضلانی معمولا به خودی خود خطرناک و تهدید کننده حیات نیستند مگر اینکه در موقعیت خطرناکی رخ دهند. (مثلا در هنگام شنای یک شناگر حین شنا در آب عمیق یا در حین کار یک کارگر ساختمان وقتی بر روی داربست کار می‌کند.)
فعالیت‌های ورزشی جدید هم می‌تواند منجر به اسپاسم عضلانی شود. زمانی که فرد حرکات شکم مانند دراز نشست را در تعداد و سرعت بالا انجام می‌دهد، امکان بروز اسپاسم عضلات شکم وجود دارد. گرفتگی عضلانی نویسنده (Writer’s cramps) ناشی از استفاده طولانی مدت از عضلات کوچک دست و انگشتان است. به افرادی که با نوشتن سر و کار دارند توصیه می‌شود که در فواصل نوشتن هر چند وقت یک بار استراحت کرده و حرکات کششی در انگشتان خود انجام دهند. این کار به پیشگیری از بروز اسپاسم عضلانی کمک می‌کند.
از دست دادن آب بدن و از دست رفتن تعادل الکترولیت‌های خون هم منجر به اسپاسم و گرفتگی عضلانی می‌شود. ماهیچههای بدن به مقدار کافی آب، گلوکز، سدیم، پتاسیم، کلسیم و منیزیم نیاز دارند. این مواد شیمیایی به پروتئین موجود در ماهیچه‌ها اجازه می‌دهد تا یک ساختار منسجم را ایجاد کنند. هر کدام از مواد گفته شده اگر به مقدار کافی وجود نداشته باشند، ماهیچه‌ها تحریک پذیر شده و دچار اسپاسم خواهند شد.
آترواسکلروز یا بیماری سرخرگ محیطی هم ممکن است به اسپاسم و گرفتگی عضلانی منجر شود. چرا که در این حالت خون و مواد مغذی کافی به ماهیچه‌ها نخواهد رسید. این بیماری جریان خون به سمت پاها را هم کاهش داده و در نهایت باعث ایجاد درد در پاها در هنگام فعالیت خواهد شد.
اسپاسم در پاها بیشتر حین ورزش و فعالیت رخ می‌دهد، ولی گاهی اوقات در هنگام شب در انگشتان پا و کشاله ران هم دیده می‌شود.
«گرفتگی عضلات پا در شب» و «سندروم پای بی‌قرار» جزء اختلالات خواب طبقه بندی می‌شوند. در اغلب موارد دلیل بروز این نوع اسپاسم‌های عضلانی مشخص نیست.
درد مزمن گردن و کمر منجر به بروز اسپاسم‌های عضلانی می‌شود. گروه‌های بزرگ ماهیچه‌ای تنه را تشکیل می‌دهند و شامل ماهیچههای گردن، دیواره‌ی سینه، کمر، بازوها و پاها می‌شود. اسپاسم این ماهیچه‌ها گاهی ناشی از یک جراحت است و گاهی هم ناشی از تغییرات رخ داده در رگ‌های ستون فقرات است.
چاقی و اضافه وزن، استرس و فشار زیادی را روی ماهیچههای مرکزی بالاتنه وارد کرده و در نهایت باعث اسپاسم ماهیچههای گردن و کمر می‌شود. بیماری‌های سیستمیک مانند دیابت، کم خونی، بیماری‌های کلیوی و بیماری‌های تیروئیدی و دیگر بیماری‌های هورمونی هم می‌توانند باعث ایجاد گرفتگی ماهیچه‌ای شوند.
بیماری‌های سیستم عصبی مانند بیماری اسکلروز جانبی آمیوتروفیک (ALS)، ام اس (MS) یا آسیب طناب نخاعی هم می‌تواند باعث گرفتگی عضلانی شود.
استرس، مصرف بی رویه الکل، داروهای مخدر مانند کوکائین یا داروهایی که باعث تنگ شدن رگ‌های خونی می‌شود عوامل محرک بروز اسپاسم عضلانی هستند.
به طور کلی مهمترین علل کرامپ یا اسپاسم های عضلانی را می‌توان به شکل زیر برشمرد:
- کار کشیدن بیش از حد از ماهیچه‌ها
- انجام دادن تمرینات بدنی شدید و خستگی ماهیچه‌ها
- کم آبی بدن
- قرار گرفتن ماهیچه‌ها در یک وضعیت ثابت به مدت طولانی
- انجام ندادن حرکات کششی و گرم نکردن بدن پیش از فعالیت‌های بدنی
- به‌هم خوردن تعادل مایعات، الکترولیت‌ها و هورمون‌های بدن
- کمبود مواد معدنی مورد نیاز ماهیچه‌ها از جمله منیزیم، کلسیم و پتاسیم که برای انقباض مناسب عضلات ضروری هستند.
- مصرف برخی از داروها مانند داروهای مدرها یا ادرار آور
- مصرف نوشیدنی‌های الکلی
- نارسایی کلیه‌ها، کم‌کاری تیروئید، بارداری و اختلالات عصبی
تفاوت اسپاسم ماهیچه‌ای با پرش عضلانی (muscle twitch)
توجه داشته باشید که اسپاسم ماهیچه‌ای متفاوت از پرش عضلانی (muscle twitch) است. در پرش عضلانی حرکت کنترل نشده‌ی یک بخش کوچکی از یک عضله‌ی بزرگ‌تر در زیر پوست قابل مشاهده است. پرش عضلانی ممکن است چند ثانیه طول کشیده و یا روندی ادامه دار و تکرار شونده داشته باشد.
پرش عضلانی پلک‌ها، کشاله ران، ران یا انگشت شست را درگیر می‌کند. پرش عضلانی تا حدود زیادی وابسته به استرس، اضطراب و مصرف مواد محرک مانند قهوه است. علاوه بر این مواد دارویی مانند سودوافدرین یا فنیل‌افرین موجود در داروهای سرماخوردگی هم می‌توانند باعث بروز پرش عضلانی شوند. برخی از داروهای آسم مانند سالبوتامول و داروهای مورد استفاده در درمان اختلال کم‌توجّهی – بیش‌فعالی (ADHD) نیز ممکن است باعث پرش عضلانی شوند. این نوع از مشکلات عضلانی نیز بطور کلی بدون خطر بوده و از آن‌ها تحت عنوان پرش عضلانی خوش خیم یاد می‌شود.
درمان کرامپ عضلانی
درمان های ساده و اولیه برای گرقتگی عضلانی عبارتند از:
- انجام حرکات کششی ماهیچههای درگیر
- استفاده از کمپرس سرد یا گرم
- نوشیدن آب کافی
- ماساژ دادن موضع
اگر اسپاسم دردناک بوده، بهبود پیدا نکرده یا دوباره عود کند، باید فرد تحت درمان جدی تر قرار گیرد و طی فرایند درمان سایر عوامل زمینه‌ای بررسی می‌شوند.
تشخیص اسپاسم عضلانی
بیشتر افرادی که به علت فعالیت زیاد در گرما دچار اسپاسم عضلانی می‌شوند، خود قادر به تشخیص این مشکل هستند. اما اگر این مشکل به مدت طولانی ادامه داشته یا شدید باشد و یا در فواصل زمانی مختلف دوباره عود کند لازم است برای بررسی مشکل به پزشک مراجعه شود.
پزشک با پرسیدن سوالاتی شرایطی که بیمار در آن دچار اسپاسم عضلانی شده است را بررسی می‌کند.
- اسپاسم‌ها چه زمانی آغاز شده‌اند؟
- چه مدت طول می‌کشند؟
- چند وقت یکبار رخ می‌دهند؟
- آیا ریتم مشخصی دارند و یا اینکه به صورت تصادفی رخ می‌دهند؟
- آیا همیشه گروه ماهیچه‌ای خاصی در بدن درگیر می‌شود؟
علاوه بر این پزشک با پرسیدن سوالاتی وضعیت کلی عمومی سلامت فرد، بیماری‌های قبلی و تمام داروهای مصرفی او را بررسی می‌کند.
لازم است تا پزشک را در جریان تمام ویتامین‌ها و مکمل‌های غذایی و داروهای گیاهی فرد قرار گیرد. بیماری‌ها و سوابق پزشکی بیمار سرنخ‌های بسیار مهمی برای پی بردن به علت اسپاسم عضلانی هستند. مشکلاتی همچون دیابت، کم کاری تیروئید، بیماری‌های کلیوی و آسیب‌های ستون فقرات حایز اهمیت هستند. همچنین سابقه‌ی شغلی و نوع فعالیت‌های ورزشی که شخص انجام می‌دهد مهم است. از آنجا که از دست دادن آب بدن یکی از علت‌های رایج اسپاسم عضلانی است، بنابراین باید پزشک در جریان محیطی که فرد در آن قرار دارد باشد.
اگر فرد دچار اسپاسم‌های عضلانی تکرار شونده باشد، تشخیص علت بیماری تنها با معاینه و گرفتن شرح حال امکان پذیر نیست. در این موارد برای اینکه علت بروز مشکل مشخص شود، از فرد چندین آزمایش گرفته می‌شود. در آزمایش خون کامل، احتمال کم خونی، مقدار الکترولیت‌هایی همچون سدیم، پتاسیم، کلسیم و منیزیم، گلوکز و کراتینین و عملکرد غده تیروئید بررسی می‌شود.
اگر گرفتگی ماهیچه‌ای ادامه دار باشد، احتمال آسیب ماهیچه‌ای وجود دارد. برای تشخیص این حالت نوع مخصوصی از آزمایش خون به نام کراتینین فسفوکیناز از شخص گرفته می‌شود. این آنزیم توسط بافت ماهیچه‌ای آسیب دیده وارد خون می‌شود. رابدومیولیز یا واپاشی ماهیچه مخطط، آسیب و تخریب عضلات اسکلتی است و می‌تواند منجر به نارسایی کلیوی شود.
اگر تشخیص داده شود که اسپاسم عضلانی ناشی از اختلال عصب یا عضله است یک نوار عصب و عضله گرفته خواهد شد. نتایج این تست به پزشک کمک می‌کند تا تشخیص دهد که اختلال در عصب یا عضله و یا اینکه در هر دوی آن‌ها رخ داده است.
چگونه می‌توان از تشدید اسپاسم عضلانی پیشگیری کرد؟
گرما یا سرمای زیاد می‌تواند باعث بدتر شدن اسپاسم شود. سعی کنید تا جایی که می‌توانید دمای بدن خود را ثابت نگه‌دارید. اسپاسم و سفتی به محض اینکه در دمای مناسبی قرار بگیرید، کاهش می‌یابد. اگر در مورد مسئله‌ای احساس استرس یا اضطراب داشته باشید و آن را برطرف نکنید، ممکن است در طولانی مدت به گرفتگی عضلانی دچار شوید.
کمبود کدام ویتامین باعث گرفتگی عضلات می شود؟
کمبود ویتامین D و کلسیم از دلایل اصلی ایجاد گرفتگی عضلات و درد مفاصل هستند. در صورت نیاز سطح ویتامین بدن خود را اندازه بگیرید و از رژیم غذایی مناسب و در صورت نیاز از بهترین مکمل های دارویی برای رفع کمبودها استفاده کنید.
کمبود منیزیم نیز از عوامل مهم بروز اسپاسم های عضلانی است. منیزیم یک یون درون سلولی است و در صدها واکنش بدن نقش ایفا می‌کند. کمبود منیزیم نسبتا شایع است و مثلا مطالعه ای در ایالات متحده نشان داد تا دو سوم از جمعیت به درجاتی از کمبود منیزیم دچار بودند.
در برخی افراد مانند افراد مبتلا به دیابت، افرادی که از داروهای کاهنده ترشح اسید استفاده می‌کنند یا به اندازه کافی از میوه و سبزیجات استفاده نمی‌کنند کمبود منیزیم شایعتر است. برخورداری از سطح کافی از سدیم و پتاسیم نیز در عملکرد عضلات نقش حیاتی دارد. نکته مهم دیگر آنست که هنگام ورزش و تعریق شدید، به علت از دست رفتن آب و املاح بدن احتمال بروز اختلال در غلظت این مواد افزایش می‌یابد.
درمان های خانگی گرفتگی عضلات
این روش‌ها آسان و در دسترس هستند به همین دلیل قبل از هرگونه درمان دارویی بهتر است این روش‌های خانگی را امتحان کنید:
- اگر بعد از ورزش دچار گرفتگی عضلات می‌شوید، حتما مقدار مصرف آب را افزایش دهید.
- انجام حرکات کششی احتمال گرفتگی عضلات را کاهش می‌دهد.
- با تمرینات مقاومتی می‌توان از آتروفی عضلانی جلوگیری کرد.
- روی عضله کمپرس گرم یا سرد قرار دهید.
- از نوشیدن کافئین خودداری کنید.
- برای جلوگیری از گرفتگی عضلات پا در شب باید منظم ورزش کنید.
- برای درمان گرفتگی عضلات شکم بعد از ورزش، عضلاتی که دچار گرفتگی شده‌اند را به آرامی ماساژ دهید.
- اگر فعالیت خاصی باعث اسپاسم عضلانی عصبی شده است، آن فعالیت را متوقف کنید.
- قبل و بعد از ورزش حرکات کششی انجام دهید.
درصورتی‌که گرفتگی عضلات بیشتر از ۱۰ دقیقه طول می‌کشد یا با روش‌هایی مانند ورزش، افزایش مصرف آب و ماساژ بهبود پیدا نمی‌کند، حتما باید به پزشک مراجعه کنید.
چه نوع ورزش هایی برای اسپاسم عضلات مناسب هستند؟
بهترین ورزش برای درمان این عارضه تمرینات کششی است. برای هر ناحیه‌ای که دچار اسپاسم می‌شود، حرکات کششی وجود دارد. تمرینات متمرکز بر تقویت عضلات مرکزی بدن، مانند پیلاتس یا یوگا نیز به تثبیت عضلات شما کمک می‌کنند و خطر اسپاسم را کاهش می‌دهند.
نتیجه گیری
گرفتگی عضلات یکی از مشکلات نسبتا شایع است که می‌تواند هر فردی با هر سن و جنسیتی را درگیر کند. معمولا گرفتگی عضلانی عارضه جدی و تهدید کننده حیات نیست مگر اینکه در موقعیت خطرناکی اتفاق بیفتد. اما گاهی هم ممکن است بیماری زمینه‌ای باعث بروز این عارضه شده باشد. اگر گرفتگی عضلات بیش از ۱۰ دقیقه طول کشید یا با روش‌های خانگی درمان نشد، باید به دکتر مراجعه کنید تا علت آن مشخص شود.
برای درمان خانگی می‌توانید از تمرینات کششی، ماساژ، کمپرس یخ یا گرم و افزایش مصرف آب استفاده کنید. معمولا این روش‌ها احتمال اسپاسم عضلات را کاهش می‌دهند. برای پیشگیری و بهبود اسپاسم عضلانی ضمن توجه به تغذیه مناسب برای تامین ویتامین ها و مواد معدنی مورد نیاز بدن، می‌توانید از مکمل های مناسب استفاده کنید. کلسیم، ویتامین دی، منیزیم، سدیم و پتاسیم از مهمترین ویتامین ها و مواد معدنی مفید در ارتباط با گرفتگی عضلات هستند.