مولتیپل اسکلروزیس یک بیماری بالقوه ناتوان کننده مغز و نخاع (سیستم عصبی مرکزی) است. در این بیماری، سیستم ایمنی به غلاف محافظ رشته های عصبی (میلین)، حمله می‌کند و باعث ایجاد مشکلات ارتباطی بین مغز و بقیه بدن می‌شود. در نهایت، این بیماری می‌تواند باعث آسیب دائمی یا زوال رشته های عصبی شود. معمولاً بیماری در 20 تا 40 سالگی شروع می‌شود و در زنان نسبت به مردان شایعتر است.
علائم مولتیپل اسکلروزیس چیست؟
این بیماری به طور شایع با مشکلات بینایی، مشکلات حسی، اختلال تعادل و کنترل عضلات ظاهر می‌شود. هرچند علائم و نشانه های این بیماری در بین بیماران بسیار متفاوت است و به محل و شدت آسیب فیبرهای عصبی در سیستم اعصاب مرکزی بستگی دارد. برخی از افراد مبتلا به نوع شدید از بیماری ممکن است توانایی راه رفتن مستقل یا سرپایی را از دست بدهند. سایر افراد بسته به نوع بیماری که دارند ممکن است دوره های طولانی بهبودی را بدون هیچ علامت جدیدی تجربه کنند.
به طور کلی علایم شایع در MS عبارتند از:
- بی حسی یا ضعف در یک یا چند اندام که به طور معمول در یک زمان در یک سمت بدن رخ می‌دهد.
- احساس گزگز یا مور مور
- احساس شوک الکتریکی که با حرکات خاص گردن، که اغلب به خم شدن گردن به جلو رخ می‌دهد.
- عدم هماهنگی در حرکات
- راه رفتن ناپایدار یا ناتوانی در راه رفتن
- از دست دادن جزئی یا کامل بینایی، معمولاً در یک چشم در یک زمان، اغلب با درد در حین حرکت چشم
- دوبینی طولانی مدت
- تاری دید
- سرگیجه
- مشکلات در عملکرد جنسی، روده و مثانه
- خستگی
- لکنت زبان
- مشکلات شناختی
- اختلالات خلقی
سیر بیماری ام اس چگونه است؟
- هیچ درمان قطعی برای این بیماری وجود ندارد. با این حال، درمان هایی برای کمک به تسریع بهبودی پس از حملات، اصلاح و کند کردن سیر بیماری و مدیریت علائم وجود دارد.
- معنی لغوی اسکلروز، سخت شدن پاتولوژیک بافت است که در این بیماری به شکل ضایعات متعدد در سیستم اعصاب مرکزی ( مغز و نخاع) به وجود می‌آیند. با پیشرفت بیماری، غلاف میلین ملتهب و به تدریج تخریب می‌شود که انتقال پیام های الکتریکی بین مغز و سایر قسمت‌های بدن را مختل می‌کند. این مشکل ممکن است با اختلالات حسی یا حرکتی خود را نشان دهد. ضایعات ناشی از این بیماری در اسکن‌های MRI قابل مشاهده هستند.
چه موقع به پزشک مراجعه کنیم و علائم هشدار دهنده اولیه ام اس کدامند؟
- علائمی مانند مشکل بینایی و بی حسی و گزگز در اندام ها و مشکل در تعادل از شایعترین علایم این بیماری هستند.
- آسیب عصبی که در جریان این بیماری رخ می‌دهد، بسته به اینکه کدام قسمت از سیستم عصبی مرکزی مورد حمله قرار گرفته باشد، می‌تواند، منجر به بروز طیف وسیعی از علائم شود. بیماری می‌تواند نواحی متعددی از مغز و همچنین عصب بینایی و نخاع را تحت تأثیر قرار دهد.
- اغلب گفته می‌شود که هیچ دو نفر مبتلا به این بیماری الگوی علائم دقیقاً مشابهی ندارند. علاوه بر این، علائم یک فرد می‌تواند در طول زمان تغییر کند یا شدت آن در نوسان باشد.
علائمی که کمتر در بیماری MS دیده می‌شوند کدامند؟
برخی علائم غیر شایع در افراد مبتلا به این بیماری وجود دارد که احتمال بروز آنها بسیار کم است و این علائم شامل موارد زیر می‌باشد:
- مشکل در حرکت بازو‌ها یا کاهش کنترل بر حرکت دست (شروع بیماری با علایم حرکتی معمولا خبر از شدت بیشتر بیماری می‌دهد.)
- کاهش حس چشایی یا بویایی
- مشکلات تنفسی
- از دست دادن شنوایی
- خارش پوست یا تغییر احساسات پوستی
- ناخویشتن داری عاطفی (خنده یا گریه بی دلیل و نامتناسب با موقعیت)
- تشنج
- مشکلات گفتاری
- مشکلات بلع
دوره عود مولتیپل اسکلروزیس چیست؟
دوره عود یا شعله‌ور شدن، به بدتر شدن علائم موجود این بیماری از نظر فیزیکی و شناختی گفته می‌شود. این دوره اغلب با ظهور علائم جدید همراه است. عود‌ها به دلیل التهاب ضایعات قبلی، ظهور نواحی التهابی جدید در سیستم عصبی مرکزی یا هر دو رخ می‌دهند. به‌طور معمول، عود‌ها در طی چند ساعت یا چند روز رخ می‌دهند و می‌توانند روز ها یا هفته ها ادامه داشته باشند.
تفاوت انواع ام اس چیست و شدت آن چقدر است؟
ازنظر شدت و فراز و فرود علایم، چند نوع از این بیماری وجود دارد. پیش بینی شدت بیماری و اینکه درمان چقدر خوب عمل می‌کند به نوع ام اس بستگی دارد. از این جهت این بیماری را به انواع زیر تقسیم بندی می‌کنند.
مولتیپل اسکلروز عود کننده- فروکش کننده (Relapsing-Remitting MS)
- اکثر افراد مبتلا به مولتیپل اسکلروزیس (حدود 80% الی 90%) دارای نوعی از بیماری به نام ام اس عود کننده – فروکش کننده (Relapsing-Remitting) هستند. در این حالت بیمار دوره هایی از شعله وری و شدت علایم بیماری و بعد فروکش کردن علایم و بهبودی را تجربه می‌کند. بهبودی ممکن است ماه ها یا سال ها قبل از وقوع عود جدید ادامه یابد.
- با استفاده از درمان های موجود بسیاری از مبتلایان به ام اس نوع عودکننده – فروکش کننده می‌توانند تا مدت های طولانی زندگی نسبتا عادی داشته باشند. هرچند گاهی اوقات درمان ها نمی‌توانند به‌طور کامل علائم این بیماری را کاهش دهند؛ اما به هر صورت می‌توانند شدت علایم را کاهش دهند.
مولتیپل اسکلروز پیشرونده اولیه (Primary progressive MS)
- در این نوع از ام اس، بیماری از ابتدا حالت پیش رونده دارد و حملات واضحی که نشان می‌دهند مبتلا به این بیماری هستید، کم بوده یا هیچ وقت وجود ندارند. به جای آن، ناتوانی به طور تدریجی پیشرفت می‌کند و ممکن است دوره های طولانی ای داشته باشد که علائم در آن ثابت باقی می‌مانند.
مولتیپل اسکلروز پیشرونده ثانویه (Secondary progressive MS)
- در این حالت بعد از دوره هایی از عود و فروکش در بیماری، حالتی پیش رونده بوجود می‌آید.
- متاسفانه در بسیاری از موارد بیماران مبتلا به شکل عود کننده – فروکش کننده (شکل خوش خیم تر از بیماری) ، بعد از گذشت سالیان بیماری شان به نوع پیش رونده ثانویه تبدیل می‌شود. اما در کل مانند بسیاری از بیماری های خودایمنی دیگر تجربه هر فرد در ارتباط با سیر بیماری در گذر زمان و شدت علایم منحصر به فرد است و در هر صورت حمایت روانی در بیماران مبتلا به این بیماری بسیار حائز اهمیت است.
علل و عوامل خطر در بروز مولتیپل اسکلروزیس و پیشگیری از آن
علت دقیق این بیماری ناشناخته است. یعنی دقیقا مشخص نیست چه چیزی باعث ایجاد واکنش ایمنی می‌شود. تصور می‌شود که ترکیبی از حساسیت‌‌های ژنتیکی و علل محیطی در شروع این بیماری دخیل هستند.
برخی از پژوهشگران حدس می‌زنند که حمله ایمنی در پی ابتلا به انواع خاصی از عفونت‌های ویروسی ایجاد می‌شود. به سطوح پایین ویتامین D به عنوان یکی از دلایل ایجاد بیماری اشاره شده است. (این بیماری در نقاط دارای عرض جغرافیایی بیشتر یعنی نقاط نزدیک به قطب مانند کشورهای اسکاندیناوی و شمال اروپا و کشورهای امریکای شمالی) شایعتراست. این پدیده به کمتر بودن آفتاب و احتمال بیشتر بروز کمبود ویتامین دی نسبت داده شده است. همچنین بیماری در شهرهای صنعتی تر شایعتر است (مثلا اصفهان و تهران در ایران).
- تقریباً مشخص شده که سیگار خطر ابتلا به این بیماری را افزایش می‌دهد.
- استرس و کار بیش از حد (Over work) از جمله موارد دیگری هستند که به عنوان فاکتور خطر مطرح شده اند.
- بسیاری از افرادی که به بیماری MS مبتلا هستند هیچ فاکتور و خطر شناخته شده‌ای ندارند. تقریباً ۲۰ درصد از افراد مبتلا به این بیماری، در میان بستگان درجه یک خود فردی دارند که به MS مبتلا شده است؛ اما حتی داشتن یک دوقلو همسان مبتلا به این بیماری، خطر ابتلا به MS را تنها ۲۰ تا ۴۰ درصد افزایش می‌دهد. بنابراین اگرچه داشتن سابقه خانوادگی MS تا حدودی خطر ابتلا به این بیماری را افزایش می‌دهد؛ اما به‌طور کلی این بیماری یک بیماری ژنتیکی یا ارثی محسوب نمی‌شود.
درمان مولتیپل اسکلروزیس
درمان های دارویی برای مدیریت و کنترل از این بیماری لازم است :
- درمان عود اغلب شامل یک دوره کوتاه از داروهای استروئیدی با دوز بالا ( مانند متیل پردنیزولون) است که به روش داخل وریدی تزریق می‌شود.
- داروهای متعدد دیگری وجود دارند که موجب پیشگیری یا کاهش دفعات یا شدت بروز حملات می‌شوند. دی متیل فومارات، فینگولیمد، اینترفرون و داروهای بیولوژیک مانند اکرلیزومب (Ocrelizumab)، ریتوکسی مب (Rituximab) و ناتالی زومب (Natalizumab) جزء این داروها هستند.
- برخی از داروها برای درمان مشکلات ثانویه که در این بیماری به وجود می‌آیند، تجویز می‌شوند مانند داروهای ضد افسردگی، داروهای ضد اضطراب، آنتی بیوتیکها (برای عفونت ادراری یا عفونت های ریه)، داروهای ضد اسپاسم مانند باکلوفن، تیزانیدین و…
- توجه داشته باشید که استفاده از این داروها فوق تخصصی است و متخصصین واجد صلاحیت برای درمان این بیماری، متخصصین بیماری های اعصاب (نورولوژیست ها) هستند و مبتلایان به ام اس باید حتما برای طولانی مدت زیر نظر متخصصان نورولوژی قرار گیرند. لازم است بیماران در فواصل منظم به متخصص نورولوژی مراجعه کنند تا ضمن ارزیابی بیماری، داروهای لازم قبل از تمام شدن برای آنها تجویز و تهیه شود تا دچار عود یا شعله وری علایم نشوند.
- مصرف بهترین مکمل‌های دارویی برای بیماران مبتلا به این بیماری می‌تواند در کنترل علایم و بهبود کیفیت زندگی آنها موثر باشد. مکمل های حاوی ویتامین دی، ویتامین B12، امگا3 و آهن می‌تواند کمک کننده باشد اما این مکمل‌ها باید زیر نظر پزشک و با توجه به شرایط شخصی و میزان نیاز فرد، مصرف شوند.
اقدامات غیر دارویی برای مدیریت مولتیپل اسکلروزیس
علاوه بر درمان های دارویی که توسط پزشکتان تعیین می‌شود، موارد زیر نیز به روند بهبود و کنترل بیماری کمک می‌کنند.
- فیزیوتراپی: برای مقابله با خستگی، ضعف، درد و اسپاسم
- کاردرمانی: اغلب برای یافتن راه‌های آسان‌تر یا جایگزین برای دستیابی به وظایف روزمره، از جمله با استفاده از وسایل کمکی و تکنیک‌های حفظ انرژی، مورد استفاده قرار می‌گیرد.
- گفتار درمانی، توانبخشی شناختی و روان‌درمانی: پزشک می‌تواند شما را به یک متخصص گفتار درمانی جهت رفع مشکلات صحبت کردن یا بلع، به متخصص توانبخشی شناختی برای کمک به وظایف حافظه و تفکر و همچنین به متخصص روان درمانی برای کمک به افسردگی، اضطراب، غم و اندوه معرفی کند.
- ورزش و مدیتیشن: علاوه بر درمان های اصلی و توانبخشی، ورزش و مدیتیشن نیز توانسته‌اند زندگی افراد مبتلا به این بیماری را بهبود بخشند.
فاکتورهای خطر قابل تغییر در بیماری ام اس کدامند؟
فاکتورهای خطرناک در این بیماری که می‌توان آنها را با کمی تلاش تغییر داد عبارتند از:
- کمبود ویتامین D
- چاقی (برخی مطالعات حکایت از آن دارند که چاقی در دوران کودکی با احتمالِ بیشترِ بروزِ ام اس در بزرگسالی ارتباط دارد)
- مصرف سیگار
- استرس و اضطراب
چه عواملی خطر ابتلا به ام اس را بیشتر می‌کنند؟
- سن: این بیماری می‌تواند در هر سنی رخ دهد، اما معمولاً شروع آن بین ۲۰ تا ۴۰ سالگی است. این به این معنا نیست که در سنین کمتر یا بیشتر رخ نخواهد داد و با این حال، افراد جوان‌تر و مسن‌تر نیز می‌توانند تحت تأثیر قرار گیرند اما احتمال آن کمتر است.
- جنسیت: زنان بیش از ۲ تا ۳ برابر مردان احتمال دارد که به MS عود کننده – فروکش کننده مبتلا شوند.
- سابقه خانوادگی: اگر یکی از والدین یا خواهر و برادر شما این بیماری را داشته باشد، شما در معرض خطر بیشتری برای ابتلای به ام اس قرار دارید.
- عفونت‌های خاص: ویروس‌های مختلفی با این بیماری مرتبط شده‌اند، از جمله ویروس اپشتین بار که باعث مونونوکلئوز عفونی می‌شود.
- نژاد: سفیدپوستان، به ویژه کسانی که از نژاد شمال اروپا هستند، در بالاترین خطر ابتلا به این بیماری قرار دارند. افراد آسیایی، آفریقایی یا بومی آمریکایی در پایین‌ترین خطر قرار دارند. یک مطالعه اخیر نشان می‌دهد که تعداد جوانان سیاه‌پوست و اسپانیایی مبتلا به مولتیپل اسکلروزیس ممکن است بیشتر از آنچه قبلاً تصور می‌شد، باشد.
- آب و هوا: این بیماری در کشورهای با آب و هوای معتدل، از جمله کانادا، شمال ایالات متحده، نیوزیلند، جنوب شرقی استرالیا و اروپا بسیار شایعتر است. ماه تولد شما نیز ممکن است بر احتمال ابتلا به MS تأثیر بگذارد، زیرا قرار گرفتن در معرض آفتاب در دوران بارداری مادر به نظر می‌رسد که خطر ابتلا به این بیماری در این کودکان را کاهش می‌دهد.
- ویتامین D: داشتن سطح پایین ویتامین D و کمبود مواجهه با نور خورشید با افزایش خطر ابتلا به ام اس مرتبط است. با مصرف مکمل های حاوی ویتامین دی نیز می‌توان کمبود ویتامین دی بدن را جبران نمود.
- ژن‌ها: ژنی روی کروموزوم 6p21 وجود دارد که با مولتیپل اسکلروزیس مرتبط است.
- چاقی: ارتباطی بین چاقی و مولتیپل اسکلروزیس در زنان یافت شده است. این موضوع به خصوص برای چاقی در دوران کودکی و نوجوانی در زنان صادق است.
- بیماری‌های خودایمنی خاص: اگر شما بیماری‌های خود ایمنی دیگری مانند بیماری تیروئید، کم‌خونی پرنیشیوز، پسوریازیس، دیابت نوع 1 یا بیماری التهابی روده داشته باشید، خطر ابتلا به این بیماری کمی بیشتر است.
- سیگار کشیدن: سیگاری‌هایی که علائم اولیه‌ای دارند که ممکن است نشان‌دهنده این بیماری باشد، بیشتر این علائمی که تجربه می‌کنند ممکن است ابتلا به MS عود کننده – فروکش کننده را تأیید کنند.
نتیجه گیری
درمان‌هایی که سیستم ایمنی را هدف قرار می‌دهند می‌توانند، شدت عوده‌ها و علائم ناشی از بیماری ام اس را کاهش دهند. می‌توانید از مکمل های تقویت کننده سیستم ایمنی کمک بگیرید تا با تقویت سیستم بدن از ابتلا به این بیماری یا عود بیماری جلوگیری کنید. اما لازم به ذکر است که درمان‌های فعلی قادر به برگرداندن آسیب‌هایی که قبلاً به سیستم عصبی وارد شده نیستند. بنابراین بسیاری از افرادی که با نوع پیشرونده این بیماری زندگی می‌کنند هنوز به درمان‌های مناسب دسترسی ندارند.