بیماری سلیاک چیست؟
بیماری سلیاک (Celiac Disease) یا اسپروی سلیاک یک اختلال آلرژی و خودایمنی روده باریک با زمینه ژنتیکی (ارثی) است. در این بیماری گوارشی، پرزهای روده باریک آسیب دیده و در جذب مواد اختلال بوجود می‌آید. در صورتیکه بیماران مبتلا به سلیاک، پروتئینی از دسته گلوتن که در برخی از غلات مانند گندم، جو، چاودار و جوی دوسر وجود دارد را مصرف کنند، دچار علایم عدم تحمل می‌شوند. ظاهراً ورود گلوتن به سلول‌های پرزهای روده است که موجب پاسخ سیستم ایمنی میشود.
واکنش التهابی ایجاد شده موجب تحلیل پرزهای روده (villous atrophy) وکاهش فعالیت آنزیم های روده میشود. آسیب به روده به شکل تدریجی صورت می‌گیرد و علائم در افراد مختلف بسیار متفاوت است. چون بخش عمده‌ای از جذب مواد غذایی در روده در پرزهای روده انجام می‌گیرد، تخریب پرزها موجب سوء جذب میشود. اغلب موارد بیماری سلیاک، ژنتیکی هستند.
این بیماری معمولاً به هنگام دوران شیرخوارگی یا اوایل کودکی (دو هفتگی تا یک سالگی) آغاز میشود. امکان دارد علایم هنگامی ظاهر شوند که کودک اول بار شروع به خوردن غذاهای حاوی گلوتن می‌کند. در بزرگسالان، علایم ممکن است به تدریج و در عرض چند ماه یا حتی چند سال پدیدار شوند.
شیوع سلیاک در اروپا و آمریکای جنوبی حدود 2% است. تخمین زده شده که حدود ۸۰٪ بیماران مبتلا به سلیاک، بیماری شان تشخیص داده نمی‌شود.
گاهی ممکن است بیماری سلیاک با بیماری سندروم روده تحریک پذیر اشتباه گرفته شود که در صورت تشخیص اشتباه، بیمارانی که درمان‌های مرتبط با سندروم روده تحریک پذیر را دریافت کنند بهبود نخواهند یافت.
آیا بیماری سلیاک جدی است؟
خود بیماری سلیاک معمولاً تهدید کننده حیات نیست، اما در صورت عدم مدیریت صحیح ممکن است منجر به عوارض و علائم جدی شود. این نکته نیز قابل توجه است که بیماری سلیاک درمان نشده خطر ابتلا به برخی از انواع سرطان را افزایش می دهد.
علایم و نشانه‌های سلیاک
علائم بیماری سلیاک از فردی به فرد دیگر بسیار متفاوت است. برخی از افراد متوجه هیچ کدام از علایم نمی‌شوند، اگرچه این بیماری همچنان می‌تواند به روده آنها آسیب برساند.
علائم می‌تواند بسیاری از قسمت های بدن را تحت تاثیر قرار دهد. ممکن است بلافاصله پس از خوردن یا نوشیدن چیزی حاوی گلوتن علائم گوارشی پدید آیند. علایم بیماری سلیاک طیف وسیعی دارد.
شایعترین علائم گوارشی سلیاک به شرح زیر است:
- اسهال
- نفخ
- کاهش وزن
- استئاتوره (اسهال چرب) به صورت حجیم و رنگ پریده
از دیگر علائم این بیماری می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- خستگی
- آسیب به رشد کودک
- آتروفی و ضعف عضلانی
- سوءجذب آهن و ویتامین ب12 موجب کم خونی
- سوء جذب کلسیم و ویتامین D موجب استئوپنی (کاهش تراکم استخوان)، شکستگی‌های پاتولوژیک استخوان و هیپرپاراتیروئیدیسم ثانویه میشود.
- سایر عوارض این بیماری، آمنوره (فقدان قاعدگی)، ناباروری، تنگی پیلور (دریچه معده)
- اکیموز و پتشی (خونریزی های زیر پوستی که در این بیماری در اثر کمبود ویتامین k روی می‌دهد)، ادم و ضایعات پوستی موسوم به درماتیت هرپتیفورم می‌باشد.
- شیوع سرطان های روده در بیماران مبتلا به بیماری سلیاک بالاتر است.
درماتیت هرپتیفورم در بیماری سیلیاک
برخی از افراد مبتلا به سلیاک هیچ علامتی ندارند، زیرا قسمت سالم روده قادر به جذب مواد مغذی کافی برای پیشگیری از بروز علائم است. برخی از بالغین مبتلا تنها خستگی و کم خونی دارند.
از دیگر علائم بیماری سلیاک می‌توان ظاهر شدن جوش بر روی پوست، زخم‌های دهانی، علایم نورولوژیک همچون عدم تعادل و هماهنگی، سوزش و مورمور و حتی تغییر وضعیت آگاهی، تغییرات خلقی و افسردگی، پوکی استخوان، ریزش مو و پوسیدگی دندان‌ها و کاهش عملکرد طحال (hyposplenism) را نام برد. برخی از علائم به طور خاص زنان را تحت تاثیر قرار می‌دهند. این علایم نیز ممکن است ناشی از سوء تغذیه و یا از واکنش ایمنی بدن به گلوتن باشند. این علایم عبارتند از پریودهای نامنظم، یائسگی زودرس و سقط جنین. این نکته نیز قابل توجه است که بیماری سلیاک درمان نشده با ناباروری در زنان و مردان مرتبط است.
بثورات پوستی در سلیاک (درماتیت هرپتیفورمیس)
حدود 1 نفر از هر 4 نفر مبتلا به بیماری سلیاک دچار بثورات خارش دار و تاول دار می‌شوند. این علامت پوستی در بزرگسالان بیشتر از کودکان و در مردان بیشتر از زنان اتفاق می‌افتد. ضایعات پوستی در نواحی باسن، آرنج، زانو، پوست سر و پایین کمر بیشتر رایج است.
تاثیر بیماری سلیاک بر کودکان
اگر بیماری سلیاک بدن کودک را از جذب مواد مغذی مورد نیاز خود باز دارد، ممکن است مشکلاتی از جمله موارد زیر بوجود آیند:
- کم خونی
- آسیب مینای دندان
- بلوغ دیررس
- در نوزادان رشد ناکافی یا توقف رشد
- تغییرات خلقی یا بدخلقی
- مشکلات عصبی مانند ناتوانی های یادگیری و اختلال نقص توجه و بیش فعالی (ADHD)
- قد کوتاه و رشد آهسته
علت بیماری سلیاک
همانطور گفته شد بیماری سلیاک به دلیل پاسخ غیر طبیعی سیستم ایمنی بدن به گلوتن ایجاد میشود. در این حالت سیستم ایمنی بدن به پروتئین گلوتن طوری واکنش نشان می‌دهد که گویی تهدیدی برای بدن شما است و آنتی بادی هایی علیه آن تولید می‌کند. این واکنش باعث التهاب (تورم) در روده شما میشود که به پرزهای روده آسیب می‌رساند و منجر به ایجاد علائم بیماری سلیاک میشود.
کاملاً مشخص نیست که چرا این واکنش رخ می‌دهد. دانشمندان بر این باورند که بیماری سلیاک بیشتر افرادی را تحت تاثیر قرار می‌دهد که دارای تغییرات ژنی خاص (جهش یا موتاسیون) هستند. اما همه کسانی که جهش ژنتیکی دارند به این بیماری مبتلا نمی‌شوند. دانشمندان فکر می‌کنند که بیماری سلیاک ممکن است توسط چیزهایی ایجاد شود که برای بدن و سیستم ایمنی استرس‌زا هستند، مانند عفونت ویروسی، جراحی، بارداری یا ضربه روحی.
عوامل افزایش دهنده خطربیماری سلیاک
مهمترین عوامل خطر برای بروز بیماری سلیاک عبارتند از:
- سابقه خانوادگی بیماری سلیاک
- حاملگی
- سایر آلرژی‌ها
اما عوامل خطر محدود به این موارد نیستند. اگر یکی از اعضای نزدیک خانواده شما مانند والدین یا خواهر و برادر به این بیماری مبتلا باشد، احتمال ابتلا به بیماری سلیاک به 1 در 10 افزایش می‌یابد. مانند بسیاری از اختلالات ایمنی، زنان احتمال بیشتری دارد که به این بیماری مبتلا شوند. آنها 60 تا 70 درصد از افراد مبتلا به این بیماری را تشکیل می‌دهند. این بیماری همچنین در میان افراد سفید پوست و افرادی که مبتلا به بیماری‌های زیر هستند شایعتر است:
- تیروئیدیت هاشیموتو
- دیابت نوع 1
- بیماری آدیسون
- سندرم داون
- روماتیسم مفصلی
- سندرم ترنر (شرایطی که در آن یک زن فاقد کروموزوم X است)
- مولتیپل اسکلروزیس (MS)
- هپاتیت خود ایمنی
- سندرم شوگرن
- کاردیومیوپاتی ایدیوپاتیک
- نفروپاتی IgA
- لوپوس
- سندرم روده تحریک پذیر (IBS)
- پانکراتیت مزمن
- پسوریازیس
- اسکلرودرمی
- سندرم ویلیامز
- سیروز صفراوی اولیه
- عدم تحمل لاکتوز
- لنفوم روده
- سرطان روده
چه زمانی بیماری سلیاک ایجاد میشود؟
در هر سنی ممکن است بیماری سلیاک بروز یابد. اما احتمال تشخیص سیلیاک در دوره های سنی زیر بالاتر است:
- در کودکان بین 8 ماه تا 1 سال (زمانی که برای اولین بار شروع به خوردن غذاهای حاوی گلوتن می‌کنند)
- در بزرگسالان در سنین میانسالی، بین 40 تا 60 سال
برخی از افراد قبل از تشخیص درست ممکن است سال ها به بیماری سلیاک مبتلا باشند.
پیشگیری از بیماری سیلیاک
در حال حاضر نمی‌توان از این بیماری پیشگیری به عمل آورد. اما با رعایت یک رژیم سفت و سخت فاقد گلوتن، می‌توان انتظار یک زندگی طبیعی را در اغلب بیماران داشت. روند بهبود در عرض ۳–۲ هفته آغاز میشود.
تشخیص بیماری سیلیاک
آزمایش خون ( اندازه‌گیری آنتی‌بادیهای ضد گلیادین و ضد اندومایزیال (anti-tTG) در آزمایش‌ها سرولوژی)، HLA تایپینگ، بیوپسی دئودنوم با آندوسکوپی و تست های تحمل خوراکی (گزیلوز و لاکتوز) از روش‌های تشخیصی رایج هستند.
همچنین یکی از راه‌های تشخیص توسط خود فرد این است که اگر رژیم غذایی بدون گلوتن استفاده کرد و علائم بیماری‌اش برطرف شد احتمالاً سلیاک دارد. اگر درماتیت هرپتی فرم در پوست مشاهده شود، بیمار مبتلا به سلیاک است. آزمایش خون به پزشک کمک می‌کند که این بیماری را تشخیص دهد.
قبل از شروع رژیم غذایی بدون گلوتن، انجام آزمایش خون ضروری است. تایید تشخیص بیماری با برداشتن تکه‌ای از بافت با استفاده از یک لوله باریک که وارد روده میشود، تأیید میشود. تشخیص قطعی با نمونه‌برداری مسجل میشود. برای این کار، نمونه بافتی کوچکی از روده باریک برداشته میشود. امکان دارد سه بار نمونه‌برداری انجام شود.
- یک بار زمانی که گلوتن در رژیم غذایی وجود دارد
- یک بار زمانی که گلوتن از رژیم غذایی حذف شده است
- و دفعه سوم زمانی که دوباره گلوتن در رژیم غذایی گنجانده میشود.
درمان بیماری سلیاک
تنها انتخاب درمانی، حذف کردن گلوتن از رژیم غذایی است. مناسب‌ترین جایگزین بدون گلوتن برای گندم ارزن است. اساس درمان این بیماری رژیم غذایی فاقد گلوتن تا پایان عمر است و دوره بهبودی آن با رعایت رژیم غذایی خاص به‌طور معمول ۳ تا ۶ ماه که البته در بزرگسالان به ۲ سال هم می‌رسد.
بیماران مبتلا به سلیاک باید از مصرف مواد غذایی حاوی گندم، جو، چاودار و برخی حبوبات پرهیز و آرد سیب‌زمینی، برنج، عدس، سویا، ذرت و لوبیا را جایگزین آن کنند. بیشتر مبتلایان به سلیاک به تخم‌مرغ، شکر و روغن حساسیت‌های متفاوتی دارند، از این رو از مصرف محصولاتی که این گونه مواد به وفور در آنها به کار رفته نظیر انواع سس‌ها خودداری کنید.
مبتلایان باید از مصرف غذاهای فرآوری شده نظیر سوسیس، کالباس، ماکارونی، رشته‌فرنگی، قهوه، نسکافه و تمامی شیرینی‌جات و کیک‌هایی که در آنها از گلوتن یا آرد گندم استفاده شده پرهیز کنند. به علت آن که این گونه بیماران از مصرف غلات و برخی حبوبات محروم هستند باید برای جبران کمبود ویتامین‌ها و املاح معدنی از میوه‌ها و سبزی‌ها به صورت پخته و تازه، گوشت و لبنیات کم‌چرب، ماهی و برنج بسیار استفاده کنند و روغن‌های مایع ذرت، زیتون، کانولا و هسته انگور را جهت پخت‌وپز به کار برند.
بهترین مکمل های دارویی مورد استفاده در بیماری سیلیاک
- آهن و اسیدفولیک برای کم‌خونی
- کلسیم و مکملهای ویتامینی به ویژه ویتامین دی جهت پیشگیری از کاهش تراکم استخوان یا پوکی استخوان
- مکملهای مولتی ویتامین برای رفع کمبودهای تغذیه ای
- امکان دارد داروهای کورتیزونی خوراکی برای کاهش پاسخ التهابی بدن در موارد حمله شدید بیماری تجویز شوند.
رژیم غذایی بدون گلوتن در سلیاک
حذف کامل گلوتن از رژیم غذایی دشوار است؛ بنابراین در مدتی که با رژیم جدید به تدریج خو می‌گیرید صبر پیشه کنید. محصولات رایج مانند داروها و خمیردندان ها نیز می توانند حاوی گلوتن باشند، بنابراین مهم است که برچسب ها را بررسی کنید. یک متخصص تغذیه می‌تواند به شما در طراحی و پایبندی به یک رژیم غذایی سالم بدون گلوتن کمک کند. برنامه‌ریزی رژیم غذایی با کمک متخصص تغذیه انجام می‌پذیرد. در این بیماری هیچ محدودیتی برای فعالیت بدنی وجود ندارد.