آنچه هر خانواده باید درباره عفونت‌ های دستگاه تنفسی فوقانی در فصل سرما بداند

هر سال، با کاهش دما و گذراندن زمان بیشتر در فضای بسته، علائم آشنای سرماخوردگی بازمی‌گردند: آبریزش بینی، گلودرد، سرفه‌ های مقاوم و خستگی‌ ای که روزها ادامه دارد. عفونت‌ های دستگاه تنفسی فوقانی (URIs:Upper respiratory infections ) که به طور رایج با نامهایی همچون سرماخوردگی، آنفلوآنزا، گلودرد و سینوزیت شناخته می‌شوند، شایع‌ترین دلیل مراجعه افراد به پزشک در سراسر جهان هستند.

تنها در ایالات متحده، بزرگسالان به طور متوسط ۲ تا ۴ بار در سال دچار سرماخوردگی می‌شوند، در حالی که کودکان می‌توانند ۶ تا ۱۰ بار مبتلا شوند و این آمار در مجموع بیش از ۲۵ میلیون ویزیت پزشکی و نزدیک به ۲۰ میلیون روز غیبت از مدرسه در هر سال را رقم می‌زند. در سطح جهانی نیز وضعیت مشابه است: سازمان جهانی بهداشت تخمین می‌زند که ویروس‌ های تنفسی هر سال در فصل زمستان صدها میلیون مورد بیماری ایجاد می‌کنند.

با وجود شیوع گسترده، این عفونت‌ ها همچنان به‌ طور وسیعی مورد سوء برداشت و باورهای غیر علمی قرار می‌گیرند. بسیاری از افراد به سرعت درخواست آنتی‌ بیوتیک می‌کنند، در حالی که تقریباً در اکثر موارد بیماری منشأ ویروسی دارد که آنتی بیوتیک ها برآنها بی اثر هستند.

از طرفی برخی دیگر از بیماران علائم هشداردهنده‌ ای را نادیده میگیرند که میتواند نشان‌ دهنده یک عفونت باکتریایی قابل درمان با آنتی بیوتیک باشد یا عارضه ای جدی‌تر را ایجاد کند. در همین حال، عادات ساده (و در عین حال مبتنی بر شواهد علمی) از تکنیک صحیح شست‌ و شوی دست گرفته تا مدت زمان خواب، می‌توانند به‌طور چشمگیری هم احتمال ابتلا به این بیماری‌ ها و هم شدت علائم را کاهش دهند.

این مقاله برای والدین، بزرگسالان شاغل و هر فردی نوشته شده است که می‌خواهد فصل سرماخوردگی و آنفلوآنزا را با اعتماد به نفس و نه با ناامیدی پشت سر بگذارد. ما با ارائه تازه‌ترین یافته‌های علمی به زبان ساده و کاربردی، حقایق علمی را از باورهای نادرست جدا می‌کنیم. شما خواهید آموخت:

• این عفونت‌ ها در گروه‌ های سنی مختلف تا چه اندازه شایع هستند و چرا زمستان فصل اوج آنهاست.
• تفاوت‌ های کلیدی میان عفونت‌ های ویروسی (که آنتی‌ بیوتیک‌ ها قادر به درمانشان نیستند) و اقلیت عفونت‌ های باکتریایی که نیاز به درمان دارند، چه هستند.
• علائم هشداردهنده‌ای که باید باعث مراجعه به پزشک شوند، کدامند؟
• آشنایی با راهبردهای پیشگیرانه اثبات‌شده — از جمله نقش‌های اغلب نادیده گرفته‌شده خواب، تغذیه و استفاده از مکمل‌ های موثر بر بیماری های تنفسی به شکل هدفمند
• درمان‌های خانگی ایمن و مؤثر که پشتوانه ای از مطالعات بالینی برای آنها وجود دارد.

در پایان، شما یک جعبه‌ ابزار علمی و ساده در اختیار خواهید داشت تا از خود و خانواده‌ تان محافظت کنید، مراجعات غیرضروری به پزشک را کاهش دهید و هنگام ابتلا سریعتر احساس بهبودی کنید.

بیایید با بررسی آمار پشت این علایم آغاز کنیم، و اینکه چرا درک آنها بیش از هر زمان دیگری اهمیت دارد.

شیوع و بررسی اپیدمیولوژیک عفونت‌ های دستگاه تنفسی فوقانی (URI: Upper Respiratory Infections) و بار سلامت عمومی

درک گستره عفونت‌ های دستگاه تنفسی فوقانی (URIs) نشان می‌دهد چرا این بیماری‌ ها هر زمستان بر گفت‌ و گوهای حوزه سلامت غلبه دارند. این بیماری‌ها، شامل سرماخوردگی، آنفلوآنزا، عفونت‌ های ویروس سنسیشیال تنفسی (RSV: Respiratory Syncycial virus) و شرایط مرتبط، علت اصلی بروز بیماری‌ های حاد در سطح جهانی محسوب می‌شوند. URIs منابع نظام سلامت را تحت فشار قرار میدهند، بهره‌وری را مختل می‌کنند و به‌ طور نامتناسب بر جمعیت‌ های آسیب‌ پذیر اثر میگذارند، حتی در حالی که با پیشرفت‌ در زمینه واکسیناسیون و پایش، راه‌ هایی برای کاهش این بار فراهم آمده است.

در ایالات متحده، مرکز کنترل و پیشگیری بیماری‌ ها (CDC) گزارش می‌دهد که URIs سالانه بیش از ۲۵ میلیون ویزیت سرپایی ایجاد می‌کنند، همراه با ده‌ ها میلیون روز کاری و تحصیلی از دست‌ رفته.

شیوع بر اساس گروه سنی و جمعیت

بار URIs به‌ طور چشمگیری بر اساس گروه جمعیتی متفاوت است؛ کودکان به دلیل سیستم ایمنی نابالغ و تماس‌ های مکرر در محیط‌ های گروهی بیشترین میزان ابتلا را دارند، در حالی که بزرگسالان و سالمندان با خطر بالاتر عوارض جدی مواجه‌ اند. در ادامه خلاصه‌ ای از داده‌ های اپیدمیولوژیک کلیدی، برگرفته از تحلیل‌ های اخیر CDC و مطالعه “بار جهانی بیماری‌ ها” آمده است:

کودکان (۰–۱۷ سال)

سالانه  ۶–۱۰ سرماخوردگی؛ تا ۹۰٪ عفونت‌ های تنفسی تحتانی ویروسی و بالاترین نرخ ابتلا در گروه‌ های پیش‌ دبستانی و مدرسه؛ ۱۱.۴٪ موارد شامل بستری ناشی از RSV در کودکان خردسال؛ ۲۰ میلیون روز غیبت از مدرسه در آمریکا

بزرگسالان (۱۸–۶۴ سال)

۲–۴ اپیزود به طور متوسط ( بار جهانی بیماری‌ ها ۲۰۲۱) ؛ غیبت کاری بالا (۱۰–۱۵ میلیون روز کاری از دست‌ رفته)؛ بیماری‌ های همراه مانند آسم شدت را افزایش میدهند.

سالمندان (۶۵+ سال)

۱–۳ اپیزود، اما نرخ عوارض ۲–۳ برابر بیشتر است. همچنین بستری‌ های بیشتر در اثر شرایط خطرناکتر (مانند خطر ذات‌ الریه)؛ (hMPV:Human Metapneumovirus ) و آنفلوآنزا غالب است (علت اکثر مرگ‌ های تنفسی در این گروه)

زیرگروه‌ های آسیب‌ پذیر (مانند افراد با نقص ایمنی، کم‌ درآمد یا دسترسی محدود به منابع): افزایش تا ۲۰–۵۰٪؛ علائم طولانی‌تر؛ جوامع محروم پس از کووید تغییر الگو به سمت غلبه رینوویروس/آنفلوآنزا را نشان میدهند.

این تفاوت‌ ها نیاز به مداخلات هدفمند را برجسته میکنند. برای مثال، کودکان خردسال به دلیل محیط‌ های تماس نزدیک بیشترین URIs را تجربه میکنند، و ویروس‌ هایی مانند رینوویروس تا ۹۰٪ موارد را در این گروه ایجاد میکنند. در مقابل، سالمندان شدت بیشتری از پاتوژن‌ هایی مانند hMPV را تجربه میکنند که در زمستان به‌ طور گسترده گردش می‌کند و منجر به برونشیت یا ذات‌ الریه در افراد بالای ۶۵ سال میشود. اقلیت‌های نژادی و قومی، و همچنین کسانی که در محیط‌ های کم‌ درآمد یا دسترسی محدود به منابع زندگی می‌کنند، اغلب با موانع دسترسی به مراقبت مواجه‌ اند که پیامدها را تشدید میکند، الگویی که در داده‌های پایش اخیر ایالات متحده مشهود است.

چرا زمستان؟ بررسی روندهای فصلی

URIs به‌ طور یکنواخت در طول سال رخ نمیدهند؛ اوج آنها ارتباط نزدیکی با ماه‌ های سرد سال دارد، الگویی که به‌ طور مداوم در نیمکره‌ های زمین مشاهده میشود. در نیمکره شمالی، بروز بیماری‌ ها از اواخر پاییز (اکتبر–نوامبر) تا اوایل بهار (مارس–آوریل) افزایش می‌یابد، که ناشی از ترکیبی از عوامل محیطی و رفتاری است. بستری‌ های ناشی از آنفلوآنزا و RSV معمولاً در دسامبر–فوریه به اوج میرسند، در حالی که رینوویروس (عامل اصلی سرماخوردگی) اوج‌ های دوگانه‌ ای در اوایل پاییز و اواخر بهار دارد، اما شدت زمستانی به دلیل هوای خشک که دفاع‌ های مخاطی را تضعیف میکند بیشتر است.

در همین زمان، برخی افراد با زمینه‌ های آلرژیک ممکن است علائمشان تشدید شود. به همین دلیل دانستن مهم‌ترین عوامل دخیل در بروز آلرژی و حساسیت‌های فصلی می‌تواند به تشخیص بهتر علائم مشابه کمک کند.

عوامل مؤثر در شیوع در فصل زمستان

• تراکم در محیط‌ های بسته: روزهای کوتاهتر و هوای سردتر افراد را در فضای بسته نگه میدارد و انتقال قطرات و تماس را در خانه‌ ها، مدارس و محل‌ های کار تسهیل میکند.
• تأثیرات محیطی: رطوبت پایین قابلیت حفاظتی مخاط بینی را کاهش میدهد، در حالی که نوسانات دما ممکن است ایمنی ذاتی را تضعیف کند.
• پویایی ویروسی در فصل سرما: بسیاری از پاتوژن‌ های URI، مانند کروناویروس‌ ها و پارا آنفلوانزا، تمایل ذاتی به زمستان دارند و سطح فعالیت آنها به‌ طور فصلی ۲ تا ۵ برابر افزایش می‌ یابد.

با ذکر این مقدمه اکنون به تمایز میان عوامل ایجاد کننده این عفونت‌ ها (URIs) می‌ پردازیم: منشأ ویروسی در برابر منشأ باکتریایی.

 درک عفونت‌ ها: علل ویروسی در برابر باکتریایی

حدود ۹۰ تا ۹۵ درصد از تمام عفونت‌ های دستگاه تنفسی فوقانی در کودکان و بزرگسالان توسط ویروس‌ ها ایجاد میشوند. تنها اقلیت کوچکی منشأ باکتریایی دارند، اما این اقلیت از نظر پزشکی اهمیت زیادی دارد زیرا تنها نوعی است که میتوان آن را با آنتی‌ بیوتیک‌ ها به‌ طور مؤثر درمان کرد، و تنها نوعی است که در صورت عدم درمان می‌تواند به عوارض جدی منجر شود.

ویژگی عفونت‌ های ویروسی (۹۰–۹۵٪ موارد) در مقابل عفونت‌ های باکتریایی (۵–۱۰٪ موارد)

به طور کلی شایع‌ ترین پاتوژن‌ های ایجاد کننده عفونت های دستگاه تنفسی این موارد هستند:

• رینوویروس (>۱۰۰ نوع)
• کروناویروس (غیر کووید)،
• آنفلوآنزای A/B، RSV
• پاراآنفلوانزا
• آدنوویروس
• متاپنوموویروس انسانی استرپتوکوک گروه A یا (Streptococcus pyogenes)
• گاهی هموفیلوس آنفلوآنزا
• موراکسلا کاتارالیس
• استافیلوکوک اورئوس

بیماری‌ های معمول که توسط این عوامل ایجاد میشوند شامل این موارد هستند: سرماخوردگی، بیشتر موارد گلودرد (فارینژیت ویروسی)، سینوزیت ویروسی، آنفلوآنزا، برونشیولیت (RSV) ،فارینژیت استرپتوکوکی (گلودرد چرکی)، برخی موارد سینوزیت باکتریایی حاد، عفونت‌ های ثانویه باکتریایی پس از بیماری ویروسی

در عفونت های باکتریایی مدت زمان ۷–۱۰ روز (سرفه ممکن است طولانی‌تر باقی بماند) است.   بر خلاف تصور حتی در این موارد نیز در بسیاری از موارد تجویز آنتی‌بیوتیک‌ها هیچ فایده‌ای ندارد؛ و جتی ممکن است مضر باشد (عوارض جانبی، مقاومت دارویی). در بسیاری از موارد نیز بهبود نسبی نسبتا سریع طی ۲۴–۴۸ ساعت بوجود می آید. خطر عوارض جدی در افراد سالم بسیار کم است که ممکن است شامل این موارد باشد: تب روماتیسمی، آبسه اطراف لوزه، گلومرولونفریت، تب مخملک (با استرپتوکوک)

میزان سرایت این عفونت ها نیز نسبتا بالاست و معمولا باید آنها جزء عفونت های بسیار مسری یا نسبتاً مسری به حساب آورد (استرپتوکوک از طریق قطرات منتقل میشود).

چرا این تمایز برای شما و خانواده‌ تان اهمیت دارد

هر سال میلیون‌ ها نسخه آنتی‌ بیوتیک به‌ طور غیرضروری برای عفونت‌ های ویروسی تجویز میشود. CDC تخمین میزند که دست‌کم ۳۰٪ از تمام نسخه‌ های آنتی‌ بیوتیک در محیط‌ های سرپایی در ایالات متحده نامناسب هستند، و بیشتر این موارد نیز برای عفونت‌ های تنفسی تجویز میشوند. آنتی‌ بیوتیک‌ های غیرضروری باعث نمیشوند سریع‌ تر احساس بهبودی کنید، بلکه خطر عوارض جانبی (اسهال، بثورات پوستی، عفونت C. difficile) را افزایش میدهند و به مقاومت آنتی‌ بیوتیکی دامن می‌زنند، تهدیدی رو به رشد برای سلامت عمومی که درمان عفونت‌ های آینده را دشوارتر می‌کند.

مهم‌ترین عفونت باکتریایی که باید شناسایی شود فارینژیت استرپتوکوکی گروه A (گلودرد چرکی) است، زیرا درمان سریع با پنی‌ سیلین یا آموکسی‌ سیلین از عوارض نادر اما جدی مانند بیماری قلبی روماتیسمی جلوگیری میکند.

 علائم، تشخیص و زمان مراجعه به پزشک

بیشتر عفونت‌ های دستگاه تنفسی فوقانی، چه ویروسی و چه باکتریایی، به‌ طور مشابه آغاز می‌شوند. چالش برای بیماران و پزشکان این است که موارد معدودی را شناسایی کنند که واقعاً نیاز به ارزیابی بیشتر دارند.

روند معمول علائم در یک سرماخوردگی ویروسی

• روز ۱–۳: گلودرد خفیف، عطسه، آبریزش بینی (ترشحات شفاف)، خستگی ملایم
• روز ۴–۷: گرفتگی بینی شدیدتر می‌شود، سرفه ظاهر می‌شود، احتمال تب خفیف (<۳۸.۵ درجه سانتی‌گراد)
• روز ۸–۱۰: علائم به‌تدریج بهبود می‌ یابند؛ سرفه و خستگی ممکن است تا ۳ هفته ادامه داشته باشند

علائم هشدار دهنده نشان‌ دهنده احتمال عفونت باکتریایی یا عارضه

راهنمای عملی (به‌ ویژه برای گلودرد و علائم سینوسی):

برای تشخیص علت گلودرد، معیارهای سنتور (Centor Criteria) کاربرد دارد (در بزرگسالان و نوجوانان):

به خودتان برای هر مورد یک امتیاز بدهید:

• سن <۱۵ سال: +۱ امتیاز؛
• سن >۴۴ سال: –۱ امتیاز (یک امتیاز منفی یعنی یک امتیاز از جمع کل نهایی کسر میشود)؛
• سن بین ۱۵-۴۴ سال: ۰ امتیاز

سایر موارد زیر در صورت وجود هر کدام  +۱ امتیاز:

• تب ≥۳۸ درجه سانتی‌گراد
• تورم یا ترشحات لوزه‌ ای (لکه‌های سفید)
• حساسیت غدد لنفاوی گردنی قدامی
• عدم وجود سرفه

امتیاز بندی کلی (جمع امتیازات حاصل و احتمال عفونت باکتریایی بر اساس آن به این صورت برآورد میشود):

• امتیاز ۰–۱ → احتمال بسیار کم استرپ (<۱۰٪) → نیازی به آزمایش یا آنتی‌ بیوتیک نیست
• امتیاز ۲–۳ → تست سریع استرپ یا کشت حلق توصیه میشود
• امتیاز ۴ → درمان تجربی برای استرپ (با پنی‌ سیلین / آموکسی‌ سیلین ) در حین انتظار برای نتایج آزمایش

برای احتمال سینوزیت باکتریایی ( معمولا پس از سرماخوردگی ویروسی)

• علائم بیش از ۱۰ روز بدون بهبود
• یا علائم شدید (تب >۳۹ درجه سانتی‌گراد + ترشحات چرکی بینی + درد صورت) به مدت حداقل ۳–۴ روز متوالی
• یا «بدتر شدن دوگانه» (علائم بهبود می‌یابند سپس ناگهان بدتر میشوند)

نیاز فوری به مراقبت پزشکی در صورت بروز موارد زیر:

• مشکل در تنفس یا درد قفسه سینه
• تب بالا >۳۹ درجه سانتی‌گراد به مدت بیش از ۳ روز
• سردرد شدید همراه با سفتی گردن یا گیجی
• تورم اطراف چشم‌ها یا تورم شدید صورت
• علائمی که بهبود می‌یابند سپس به‌طور قابل توجهی بدتر می‌شوند
• هر نگرانی در نوزادان <۳ ماه یا افراد مبتلا به بیماری‌های مزمن ریوی، دیابت یا ضعف سیستم ایمنی

چگونه پزشکان تشخیص را تأیید می‌کنند

• تست آنتی‌ژن سریع برای استرپتوکوک گروه A (نتایج در ۵–۱۰ دقیقه؛ بسیار اختصاصی)
• کشت حلق (استاندارد طلایی در صورت منفی بودن تست سریع اما شک بالینی بالا)
• تست سریع آنفلوآنزا یا RSV در فصل اوج (به‌ویژه مفید در کودکان و سالمندان)
• تصویربرداری (سی‌تی سینوس) فقط در صورت شک به عوارض — تقریباً هرگز برای موارد روتین لازم نیست

در ادامه و در بخش بعدی، گزینه‌ های درمانی مبتنی بر شواهد علمی را بررسی خواهیم کرد، آنچه واقعاً مؤثر است و آنچه غیرضروری استرا بشناسیم و بدانیم چگونه می‌توان بدون مصرف بیش از حد دارو سریعتر احساس بهبودی کرد.

توضیح تکمیلی در مورد معیار سنتور که برای تشخیص عفونت باکتریایی از ویروسی به کار می رود ( به عبارتی مرز بین تجویز آنتی بیو نیک یا عدم تجویز آن)

نگاهی دقیق‌ تر به معیار سنتور  به ما نشان میدهد که چرا پزشکان به این ابزار ساده اعتماد دارند.

معیار سنتور (که گاهی امتیاز سنتور اصلاح‌ شده نامیده می‌شود) در دهه ۱۹۸۰ توسعه یافت و در ده‌ ها مطالعه بزرگ شامل ده‌ ها هزار بیمار اعتبارسنجی شده است. این معیارها به پیش‌ بینی احتمال اینکه گلودرد ناشی از استرپتوکوک گروه A باشد کمک میکنند، بدون اینکه نیاز باشد برای هر فرد فوراً آزمایش انجام شود.

در زندگی روزمره، هر امتیاز چه معنایی دارد:

1. سابقه تب (یا دمای ثبت‌شده ≥۳۸ درجه سانتی‌گراد): تب واقعی ( نه فقط احساس گرما) در گلودرد چرکی (باکتریایی) شایعتر از گلودرد ویروسی است.
2. تورم یا ترشحات لوزه‌ ای (لکه‌ های سفید یا چرک روی لوزه‌ ها): با نور مناسب در آینه نگاه کنید: لوزه‌های قرمز و متورم همراه با لکه‌ های سفید یا پوشش سفید به‌شدت به نفع استرپ هستند. گلودرد ویروسی معمولاً فقط قرمز است بدون مواد سفید.
3. حساسیت غدد لنفاوی گردنی قدامی: به‌ آرامی زیر زاویه فک و جلوی گردن فشار دهید. غدد متورم و دردناک در این ناحیه مشخصه استرپ هستند؛ عفونت‌های ویروسی بیشتر باعث حساسیت خفیف عمومی گردن یا هیچ علامتی نمی‌شوند.
4. عدم وجود سرفه: گلودرد چرکی تقریباً هرگز باعث سرفه به عنوان یک علامت برجسته نمی‌شود. اگر شما یا فرزندتان همراه با گلودرد سرفه قابل توجه دارید، علت تقریباً قطعاً ویروسی است.
5. تنظیم بر اساس سن:

• کودکان و نوجوانان (۳–۱۴ سال): +۱ امتیاز → گروه سنی با بیشترین خطر
• بزرگسالان ۱۵–۴۴ سال: ۰ امتیاز
• بزرگسالان ≥۴۵ سال: –۱ امتیاز → استرپ در این سن کمتر شایع است

نکات مهم برای خانواده‌ ها:

• در کودکان زیر ۳ سال، معیار سنتور استفاده نمی‌شود، استرپ نادر و معمولاً خفیف است؛ آزمایش فقط در شرایط خاص انجام میشود.
• یک تست سریع منفی (Rapid Antigen test) در کودکی با امتیاز ۲ یا بالاتر باید با کشت حلق پیگیری شود، زیرا تست‌ های سریع می‌توانند ۵–۱۰٪ موارد واقعی استرپ را در کودکان از دست بدهند. (به عبارتی ۵-۱۰ ٪ منفی کاذب برای تست وجود دارد)
• تست‌های سریع خانگی استرپ که در برخی کشورها فروخته میشوند دقت کمتری نسبت به نمونه‌ های کلینیکی دارند و معمولاً به‌ عنوان تنها ابزار تصمیم‌ گیری توصیه نمیشوند.

با مرور سریع این پنج نکته، والدین و بزرگسالان می‌توانند حدس نسبتاً دقیقی بزنند که آیا گلودرد احتمالاً ویروسی است (و می‌توان آن را در خانه مدیریت کرد) یا احتمالاً استرپتوکوکی است (و نیاز به مراجعه به کلینیک برای آزمایش دارد). مطالعات نشان داده اند که این رویکرد مصرف غیرضروری آنتی‌ بیوتیک‌ ها را ۵۰–۷۰٪ کاهش میدهد، در حالی که تقریباً تمام مواردی را که نیاز به درمان دارند شناسایی میکند.

توجه داشته باشید که آنتی‌بیوتیک‌ها هیچ نقشی در عفونت‌های ویروسی ندارند و باید منحصراً برای موارد باکتریایی تأییدشده یا بسیار محتمل استفاده شوند. پس با مشاهده کوچکترین علایم به سمت مصرف آنتی بیوتیک نروید.

درمان عفونت های ویروسی

درمان های حمایتی سنگ بنای درمان عفونت‌ های ویروسی دستگاه تنفسی فوقانی (سرماخوردگی، فارینژیت ویروسی، آنفلوآنزا، RSV) هستند.

هدف: کاهش علائم، حفظ آب بدن و اجازه به سیستم ایمنی برای پاکسازی ویروس (معمولاً طی ۷–۱۴ روز).

این درمانها بر اساس علایم شامل چنین مواردی هستند:

• گرفتگی بینی: اسپری یا شست‌ و شوی بینی با محلول نمکی : کاهش علائم ۲۵–۳۵٪ (Cochrane 2023)
• آبریزش بینی: آنتی‌ هیستامین‌ های نسل اول (دیفن‌هیدرامین، کلرفنیرامین) هنگام خواب مفید هستند.  به‌ ویژه در صورت عطسه/خارش. این آنتی هیستامین ها به خواب بیمار هم کمک میکنند که در بهبودی موثر است.
• استفاده روتین از آنتی‌ هیستامین‌ های نسل دوم (لوراتادین، ستیریزین) به‌ تنهایی احتمالا فایده کمتری برای سرماخوردگی دارد.
• گلودرد: استفاده از ایبوپروفن یا استامینوفن؛ غرغره آب نمک؛ یخ یا قرص مکیدنی حاوی منتول یا بنزوکائین.

توجه داشته باشید که استفاده از آسپیرین در کودکان/نوجوانان (خطر سندرم ری) را افزایش میدهد و توصیه نمیشود.

• سرفه: عسل (½–۱ قاشق چای‌خوری یا در چای گرم) در کودکان >۱۲ ماه و بزرگسالان. عسل حتی ممکن است برتر از بسیاری از داروها عمل کند. (BMJ 2021)  همچنین کدئین یا دکسترومتورفان در کودکان <۶ سال برای تسکین علامتی سرفه ممکن اسن با نظر پزشک استفاده شوند.
• تب و بدن‌درد: ایبوپروفن ۲۰۰–۴۰۰ میلی‌گرم هر ۶–۸ ساعت یا استامینوفن ۵۰۰–۱۰۰۰ میلی‌گرم هر ۶ ساعت (عدم تجاوز از حد مجاز روزانه)
•  استراحت و راحتی عمومی: مایعات کافی، استراحت و حتی الامکان مرخصی از کار یا مدرسه، هوای مرطوب (دستگاه بخور سرد). توجه کنید که استراحت در بهبود حال شما بسیار قدرتمند است. بزرگسالانی که در طول بیماری ویروسی فعالیت عادی خود را حفظ می‌کنند، ۲–۳ روز دیرتر از کسانی که به‌طور کافی استراحت می‌کنند بهبود می‌یابند.
• یادداشت ویژه درباره آنفلوآنزا: اگر علائم ظرف ۴۸ ساعت گذشته آغاز شده باشند و فرد در گروه پرخطر باشد (≥۶۵ سال، بارداری، بیماری مزمن ریوی/قلبی، دیابت، نقص ایمنی)، داروهایی مانند اوسلتامیویر (Tamiflu) یا بالوکساویر می‌توانند بیماری را حدود یک روز کوتاه‌تر کنند و عوارض را کاهش دهند. بعد از گذشت ۴۸ ساعت از شزوع علایم تامیفلو  فواید محدودی ممکن است داشته باشد که از نظر علمی اثبات نشده اند.

درمان عفونت‌ های باکتریایی تأیید شده یا بسیار محتمل

• فارینژیت استرپتوکوکی گروه A (گلودرد چرکی):

درمان خط اول: پنی‌سیلین وی (۲۵۰ میلی‌گرم در کودکان یا ۵۰۰ میلی‌گرم در بزرگسالان) دو بار در روز به مدت ۱۰ روز.

جایگزین در آلرژی به پنی‌سیلین: آموکسی‌سیلین روزانه یا سفالکسین.

بهبود معمولاً طی ۲۴–۴۸ ساعت چشمگیر است ولی باید توجه داشت که تکمیل دوره درمان برای پیشگیری از تب روماتیسمی ضروری است.

• سینوزیت باکتریایی حاد (مطابق معیارهای بالینی):

درمان خط اول: آموکسی‌سیلین-کلاوولانات (Augmentin )که در ایران بیشتر به نام کوآموکسی کلاو عرضه با نسخه می شود. به مدت ۵–۷ روز در بزرگسالان (دوره‌های کوتاه‌تر اکنون استاندارد هستند).

انتظار مراقبتی ۷–۱۰ روز در موارد خفیف بدون علائم شدید قابل قبول است.

• اوتیت میانی حاد در کودکان (عفونت گوش باکتریایی پس از سرماخوردگی):

بسیاری از دستورالعمل‌ها اکنون توصیه می‌کنند در کودکان >۶ ماه با درد خفیف، بیمار ۴۸–۷۲ ساعت پایش شود یا علایم تحت نظر باشند.  آنتی‌بیوتیک‌ها فقط در صورت بدتر شدن یا شدت بالا تجویز شوند.

در بخش بعدی به اینکه چگونه می‌توان احتمال ابتلای خانواده به این عفونت‌ ها را کاهش داد میپردازیم، با استفاده از راهبردهایی که پشتوانه قوی‌ ترین شواهد علمی امروز را دارند.

راهبردهای پیشگیری از عفونت های دستگاه فوقانی تنفسی

• افزایش مقاومت در برابر عفونت‌ های دستگاه تنفسی فوقانی
• پیشگیری بسیار مؤثرتر و بسیار کم‌ هزینه‌ تر از درمان بیماری پس از شروع آن است.
• خبر خوب اینکه قدرتمندترین اقدامات ساده، رایگان یا کم‌هزینه هستند و تقریباً علیه همه ویروس‌های تنفسی (از جمله آنفلوآنزا، RSV، رینوویروس و حتی بیشتر موارد کووید-۱۹) مؤثرند.

سطح اول: عادات اثبات‌ شده با اثر بالا (۷۰–۹۰٪ اثربخشی در صورت انجام مداوم)

• شست‌ و شوی دست با آب و صابون ≥۲۰ ثانیه: کاهش عفونت‌های تنفسی ۱۶–۴۵٪ (Cochrane 2022؛ Lancet 2023) ذو بار در روز؛ استفاده از ضدعفونی‌کننده الکلی (≥۶۰٪) فقط در صورت نبود آلودگی قابل‌مشاهده
• پرهیز از لمس چشم، بینی، دهان: کاهش خطر ابتلا فردی ~۴۰٪ (مطالعات مشاهده‌ای). رعایت آداب تنفسی (سرفه/عطسه در آرنج یا دستمال) در کاهش انتشار قطرات >۷۰٪ در مطالعات مدلسازی موثر بوده است. پس این مورد را تبدیل به تبدیل قانون خانوادگی کنید؛ دستمال همیشه در دسترس داشته باشید.
• تهویه و کیفیت هوا: تعویض هوا انتقال را ۵۰–۸۰٪ کاهش می‌دهد (راهنمای CDC و WHO 2024)          باز کردن پنجره‌ ها ۱۰–۱۵ دقیقه چند بار در روز؛ استفاده از تصفیه‌ کننده HEPA در اتاق‌ خواب‌ ها
• واکسیناسیون: واکسن آنفلوآنزا کاهش ۴۰–۶۰٪ بیماری علامت‌دار؛ دریافت واکسن آنفلوآنزا هر سپتامبر–اکتبر

سطح دوم: شواهد محکم، افزودنی آسان (۲۰–۴۰٪ محافظت اضافی)

• خواب ۷–۹ ساعت (بزرگسالان) / ۹–۱۲ ساعت (کودکان مدرسه‌ای) هر ساعت خواب اضافی خطر سرماخوردگی را ~۲۰–۳۰٪ کاهش می‌دهد (Arch Intern Med 2015؛ Sleep 2023)
• برنامه خواب ثابت؛ بدون صفحه‌ نمایش ۱ ساعت قبل از خواب
• ورزش منظم متوسط       ۲۵–۳۰٪ کاهش خطر URIs (BJSM 2021)
• پیاده‌روی ۳۰ دقیقه یا بازی فعال روزانه
• اجتناب از ورزش شدید هنگام بیماری
• اطمینان از کفایت ویتامین D: کاهش ۱۰–۲۰٪ عفونت‌های تنفسی در افراد دچار کمبود (BMJ 2017)
• آزمایش سطح ویتامین دی در صورت امکان؛ مکمل ۱۰۰۰–۲۰۰۰ IU روزانه در زمستان اگر سطح سرمی ویتامین دی <۳۰ ng/mL
• روی (فقط در شروع علائم): سرماخوردگی را ۱–۲ روز کوتاه می‌کند (Cochrane 2017)    شروع ظرف ۲۴ ساعت اول علائم باشد؛ فرم‌های استات یا گلوکونات بهتر تحمل می‌شوند.
• پروبیوتیک‌ ها (سویه‌های خاص): سویه‌ های لاکتوباسیلوس/بیفیدوباکتریوم اپیزودهای URI را ~۱۵–۲۵٪ کاهش می‌دهند (Cochrane 2023) ماست با کشت زنده یا مکمل معتبر یخچالی
• رطوبت هوای داخل ۴۰–۶۰٪: کاهش بقای ویروس‌های هوابرد >۵۰٪ (PNAS 2020)   دستگاه بخور سرد یا کاسه آب روی بخاری؛ تمیز کردن هفتگی برای جلوگیری از کپک

مواردی که شواهد قوی ندارند (وقت و هزینه خود را صرف نکنید)

• مصرف روتین ویتامین C با دوز بالا (اثر اندک، فقط در افراد تحت فشار جسمی شدید شواهد علمی قوی تر نسبت به اثر بخشی وجود دارد)
• اکیناسه (نتایج متناقض در کارآزمایی‌های باکیفیت)
• قرص‌ های Airborne® یا ترکیبات مشابه
• سیر، شربت آقطی یا روغن‌های گیاهی (مطالعات کوچکی مبنی بر اثربخشی آنها وجود دارد، اما نتایج در مقیاس وسیع تکرار نشده اند)

برنامه واقع‌ بینانه پیشگیری خانوادگی برای زمستان

1. همه اعضا واکسن آنفلوآنزای به‌ روز (از جمله کودکان ≥۶ ماه) را تا پایان اکتبر دریافت کنند. اگر تا ماه اکتبر (۱۰ آبان) واکسن آنفلوانزا را نزدید، باز هم از استفاده از واکسن سال جاری نفع میبرید و زدن آن از نزدن آن مفید تر است، ولی خود را از اینکه زودتر ایمن شوید محروم کرده اید و در عین حال اثرات اپیدمیولوژیک واکسن را در اجتماع کاهش داده اید. (از زمان کرونا احتمالا به یاد دارید که رسیدن به حد نصابی از افراد ایمن در برابر بیماری یا واکسن زده برای شکستن زنجیره انتقال ویروس در جامعه ضروری است.)
2. ایستگاه‌ های شست‌ و شوی دست در هر ورودی؛ صابون و دستمال کاغذی همیشه موجود باشد.
3. اتاق‌ خواب‌ ها تهویه شوند و شب‌ ها فیلترهای HEPA روشن باشند.
4. برنامه خواب ثابت داشته باشید — بدون خواب طولانی آخر هفته که ریتم شبانه‌ روزی را مختل کند.
5. سطح ویتامین D در اوایل پاییز بررسی شود؛ در صورت نیاز مکمل مصرف شود.
6. قرص‌ های مکیدنی روی و عسل در کابینت دارو برای اولین نشانه‌ های علائم آماده باشند.

خانواده‌ هایی که فقط پنج اقدام اصلی (شست‌ و شوی دست، عدم لمس صورت، آداب تنفسی، تهویه، واکسیناسیون) را به‌طور مداوم رعایت میکنند، معمولاً ۵۰–۷۰٪ بیماری‌ های زمستانی کمتری تجربه میکنند و در صورت ابتلا علائم خفیف‌ تری دارند.

در بخش بعدی به درمان‌های خانگی ایمن و مبتنی بر شواهد میپردازیم که می‌توانند تفاوت واقعی در راحتی و سرعت بهبودی ایجاد کنند، بدون اینکه آشپزخانه شما به داروخانه تبدیل شود.

درمان‌ های خانگی مبتنی بر شواهد: چه چیزی واقعاً کمک میکند (و چه چیزی فقط آرامش‌ بخش است)

وقتی بیماری سراغ خانواده‌ ها می‌ آید، بیشتر افراد ترجیح می‌دهند کاری فعال انجام دهند تا اینکه فقط منتظر بمانند. در ادامه درمان‌ های خانگی و داروهای بدون نسخه‌ ای (OTC) آورده شده‌ اند که در سال ۲۰۲۵ قوی‌ ترین پشتوانه علمی برای اثر بخشی آنها ارایه شده است. این روش‌ ها ایمن، کم‌ هزینه و مهم‌تر از همه، اثبات‌ شده‌ اند که علائم را کوتاه‌ تر کرده، شدت بیماری را کاهش میدهند یا هر دو.

عسل: (برای سرفه و گلودرد) بالاترین سطح شواهد علمی در بین درمان های خانگی (Cochrane 2023، BMJ 2021): برتر از دارونما، دیفن‌ هیدرامین و بسیاری داروهای OTC

• ½–۱ قاشق چای‌ خوری مستقیم یا در چای گرم (نه داغ)، تا ۳–۵ بار در روز
• ≥۱۲ ماه؛ عسل هرگز در نوزادان <۱۲ ماه داده نشود (خطر بوتولیسم)

شست‌ و شوی بینی با محلول نمکی

شواهد علمی قوی (Cochrane 2023): کاهش مدت و شدت گرفتگی بینی ۲۵–۳۵٪؛ کاهش نیاز به دارو، بطری فشاری یا اسپری بینی با محلول نمکی استریل/ایزوتونیک؛ ۱–۳ بار روزانه، ایمن از سن ۲+ ؛ استفاده از آب جوشیده/مقطر

مایعات گرم و سوپ مرغ

شواهد علمی متوسط–قوی: افزایش سرعت حرکت مخاط بینی، اثر ضدالتهابی خفیف (Chest 2000؛ پیگیری 2024) سوپ مرغ خانگی یا سوپ آماده کم‌ نمک

دمنوش گیاهی، آب‌ لیمو گرم

ایمن برای همه سنین؛ منبع عالی آب‌ رسانی

بخار یا دوش گرم

شواهد علمی متوسط: بازکردن موقت راه‌ های هوایی، تسکین گلو؛ کاهش دفعات سرفه (RCTهای کوچک)    ۵–۱۰ دقیقه بخار از دوش یا کاسه (با حوله روی سر)؛ ۲–۳ بار روزانه

احتیاط در کودکان خردسال برای جلوگیری از سوختگی

هوای مرطوب (۴۰–۶۰٪ رطوبت)

شواهد علمی قوی (PNAS 2020، CID 2023): بقای ویروس‌ های هوابرد را نصف می‌کند دستگاه بخور سرد یا بخارساز در اتاق‌خواب؛ تمیزکردن هر ۳ روز برای جلوگیری از کپک لازم است.

ایمن برای همه؛ اجتناب از دستگاه‌ های بخور گرم (خطر آلودگی بیشتر)

قرص روی (در شروع علائم)

• شواهد علمی قوی در شروع ≤۲۴ ساعت: کوتاه‌کردن مدت سرماخوردگی ۱–۲ روز، کاهش شدت (Cochrane 2017؛ OFID 2024) روی به‌ صورت قرص مکیدنی استات یا گلوکونات؛ هر ۲–۳ ساعت در بیداری به مدت ۳–۵ روز
• توصیه به مصرف روی بعد از غذا تهوع در مصرف ناشتا؛ اجتناب از روی داخل بینی (خطر از دست‌دادن بویایی)
• گیاه ( Pelargonium sidoides ): شواهد علمی متوسط–قوی در کارآزمایی‌ های اروپایی: کوتاه‌کردن بیماری ~۲ روز، کاهش شدت بیماری (Phytomedicine 2023)
• دوزهای متناسب با سن روی لیبل دارو: اشکال مایع یا قرص به مدت ۷–۱۰ روز به طور ایمن از سن بالاتر از ۱+ در بیشتر کشورها استفاده می شوند؛ احتمال ناراحتی گوارشی خفیف در مصرف آن وجود دارد.
• Andrographis paniculata (استخراج شده به روش استاندارد): شواهد علمی متوسط–قوی در کارآزمایی‌های آسیایی و اسکاندیناوی: کاهش شدت و مدت علائم ۱.۵–۲ روز، ۲۰۰–۴۰۰ mg عصاره استاندارد ۳ بار روزانه به مدت ۴–۵ روز، فقط  برای بزرگسالان توصیه می شود؛ اجتناب در بارداری یا بیماری کیسه صفرا

درمان‌ هایی با شواهد محدود یا متناقض (فقط برای آرامش)

• ویتامین C: ۱–۲ گرم/روز ممکن است سرماخوردگی را در کودکان کمی کوتاه کند؛ در بزرگسالان فایده اندک مگر در کمبود ویتامین.
• شربت آقطی (Elderberry): کاهش مدت آنفلوآنزا در برخی مطالعات کوچک؛ داده کافی برای توصیه روتین وجود ندارد.
• غرغره آب نمک: تسکین‌دهنده و ارزان؛ شواهد RCT قوی برای بهبود سریع‌تر وجود ندارد.
• روغن‌ های گیاهی (اکالیپتوس، منتول): خوشایند و ممکن است گرفتگی را موقتاً کاهش دهند؛ اما سیر بیماری را تغییر نمی‌دهند.

پروتکل خانگی عملی «بهبود سریع‌تر» ۳ روزه (مورد استفاده بسیاری از متخصصان ENT)

روز ۱ (اولین علائم):

• شروع قرص مکیدنی روی هر ۲–۳ ساعت در بیداری (اگر ≥۱۲ سال)
• شست‌وشوی بینی صبح و عصر
• عسل + آب‌لیمو گرم در طول روز
• خواب زودهنگام (هدف ۸–۱۰ ساعت خواب)

روزهای ۲–۴:

• ادامه شست‌وشوی بینی ۲–۳ بار روزانه
• عسل قبل از خواب و در صورت نیاز برای سرفه
• سوپ مرغ یا مایعات گرم در وعده‌ها
• دستگاه بخور در اتاق‌خواب + تهویه ۱۰ دقیقه‌ای با پنجره باز ۲ بار روزانه
• استراحت — بدون تلاش شدید برای «تحمل کردن»

بیشتر افراد در صورت پیروی دقیق از پروتکل فوق، در روز ۳–۴ نقطه بهبود واضحی را تجربه می‌کنند.

جمع‌ بندی در مورد عفونت‌ های دستگاه تنفسی فوقانی_برنامه اقدام سلامت زمستانی خانواده شما

عفونت‌های دستگاه تنفسی فوقانی همیشه بخشی از زمستان خواهند بود، اما دیگر لازم نیست آنرا غیر قابل غلبه بدانید. با دانشی که در این مقاله به دست آوردید، اکنون می‌دانید:

• این بیماری‌ ها بسیار شایع‌ اند (به‌ویژه در کودکان) اما اکثریت قریب به اتفاق ویروسی، خودمحدودشونده و البته مصرف آنتی‌بیوتیک در آنها بی اثر است و حتی ممکن است منجر به بروز عوارض جانبی غیرضروری (قابل اجتناب) شود.
• چند نشانه بالینی ساده (امتیاز سنتور، طول مدت >۱۰ روز، تب بالا همراه با چرک) به‌طور قابل اعتماد موارد نادر باکتریایی را که واقعاً نیاز به توجه پزشکی و آنتی‌بیوتیک دارند از ۹۰–۹۵٪ مواردی که نیازی ندارند جدا می‌کند.
• پیشگیری زمانی که خانواده‌ ها بر اصول اثبات‌شده تمرکز کنند به‌ طور چشمگیری مؤثر است: بهداشت دست، تهویه، خواب، واکسیناسیون و پرهیز از لمس صورت.
• وقتی بیماری رخ میدهد، اقدامات خانگی مبتنی بر شواهد (عسل، شست‌وشوی بینی با محلول نمکی، قرص مکیدنی روی در شروع علائم، مایعات گرم و هوای مرطوب) می‌توانند چند روز از دوره بیماری بکاهند و اغلب تفاوت میان یک هفته سخت و چند روز قابل‌مدیریت را رقم بزنند.

چک‌ لیست قوانین خانواده (قابل چاپ و نصب روی یخچال یا ذخیره در گوشی)

✓ همه واکسینه شوند (واکسن آنفلوآنزا) تا پایان اکتبر

✓ صابون + دستمال کاغذی در هر سینک؛ ضدعفونی‌کننده الکلی در هر کیف و خودرو

✓ قانون خانوادگی «عدم لمس صورت» + یادآوری سرفه/عطسه در آرنج

✓ پنجره‌های اتاق‌خواب روزانه ۱۰–۱۵ دقیقه دوبار باز شوند + تصفیه‌کننده HEPA شب‌ها روشن باشد

✓ زمان خاموشی چراغ‌ها رعایت شود: بزرگسالان ۷–۹ ساعت، کودکان مدرسه‌ای ۹–۱۱ ساعت، پیش‌دبستانی‌ها ۱۰–۱۳ ساعت خواب

✓ سطح ویتامین D در پاییز بررسی و در صورت کمبود مکمل مصرف شود

✓ کابینت دارو مجهز باشد: عسل، اسپری/بطری نمکی، قرص مکیدنی روی (استات)، ایبوپروفن/استامینوفن

✓ پروتکل شروع علائم آماده باشد: روز ۱ = روی + محلول نمکی + عسل + خواب زودهنگام

با رعایت این نکات، این زمستان می‌تواند سالم‌ترین و کم‌استرس‌ترین زمستان خانواده شما در سال‌های اخیر باشد.

اگر علائم شدید شوند یا مطمئن نیستید، در تماس با پزشک تردید نکنید، این همان کاری است که پزشکان برای آن لازمند. اما برای اکثریت سرماخوردگی‌ها و گلودردها، اکنون ابزارهای مبتنی بر شواهد برای مدیریت مطمئن در خانه را در اختیار دارید.

• گرم بمانید، استراحت کنید و سالم بمانید.
• آرزوی زمستانی سالم برای شما و عزیزانتان.

منابع و مطالعه بیشتر

• مرکز کنترل و پیشگیری بیماری‌ ها (CDC) – پایش ویروس‌ های تنفسی
• انجمن بیماری‌ های عفونی آمریکا (IDSA) – راهنماهای فارینژیت و سینوزیت حاد (به‌روزرسانی ۲۰۲۴)
• مرورهای سیستماتیک پایگاه Cochrane – بهداشت دست، روی، شست‌ و شوی نمکی، عسل
• مطالعه بار جهانی بیماری‌ها ۲۰۲۱ – عفونت‌ های دستگاه تنفسی فوقانی
• BMJ، Lancet Respiratory Medicine و Clinical Infectious Diseases – مقالات کلیدی مورد اشاره در متن