آنچه در مورد آنفلوانزا و واکسن آنفلوآنزا باید بدانیم

همیشه در این مواقع سال صحبت از واکسن آنفلوانزا و ضرورت استفاده از آن را میشنوید. برخی این پرسش را مطرح می‌کنند که آیا واقعاً استفاده از واکسن مفید یا حتی ضروری است؟ آیا واکسن می‌تواند عوارضی به همراه داشته باشد؟ آیا ارزش دارد که هر سال آن را تزریق کنیم؟ برای یافتن پاسخ این پرسش‌ها و آشنایی با واقعیت‌ های علمی پشت واکسن آنفلوانزا، همراه ما بمانید تا با هم نگاهی دقیق، مستند و در عین حال قابل فهم به این موضوع مهم بیندازیم.

مقدمه: آنفلوآنزا (آنفولانزا) چیست؟

آنفلوانزا یکی از شایع‌ ترین بیماری‌ های ویروسی دستگاه تنفسی است که هر سال میلیون‌ ها نفر را در سراسر جهان مبتلا میکند. برخلاف تصور رایج، آنفلوانزا با یک “سرماخوردگی ساده” تفاوت اساسی دارد؛ چرا که میتواند باعث بروز تب بالا، بدن‌ درد شدید، ضعف طولانی‌ مدت و در مواردی عوارض خطرناک مانند ذات‌ الریه، نارسایی تنفسی و حتی مرگ شود.

ویروس آنفلوانزا ویژگی منحصربه‌ فردی دارد و آن توانایی تغییر مداوم در ساختار سطحی خود است. این تغییرات باعث میشوند ایمنی ایجاد شده در اثر ابتلا یا واکسیناسیون سال‌ های گذشته در برابر سویه‌ های جدید کافی نباشد. به همین دلیل، بیماری آنفلوانزا هر سال تکرار میشود و گاهی منجر به موج‌ های شدید همه‌ گیری میگردد.

بر اساس گزارش سازمان جهانی بهداشت (WHO)، سالانه بین ۳ تا ۵ میلیون مورد آنفلوانزای شدید و حدود ۲۵۰ تا ۶۵۰ هزار مرگ ناشی از آنفلوانزا در دنیا رخ می‌ دهد. این آمار اهمیت پیشگیری، به‌ ویژه با واکسیناسیون، را برجسته میسازد.

واکسیناسیون آنفلوانزا یکی از مؤثرترین راهکارهای کاهش بار بیماری است. اگرچه این واکسن ایمنی مطلق ایجاد نمی‌ کند، اما میتواند به طور قابل‌ توجهی خطر ابتلا، شدت بیماری، نیاز به بستری و مرگ‌ و میر ناشی از آن را کاهش دهد.

تاریخچه پاندمی‌ های آنفلوانزا و بار جهانی بیماری

آنفلوانزا سابقه‌ ای طولانی در ایجاد همه‌ گیری‌ های گسترده دارد. این بیماری در طول قرن‌ ها بارها باعث مرگ‌ و میر وسیع در جمعیت‌ های انسانی شده و هر بار چهره متفاوتی از خود نشان داده است.

پاندمی‌ های مهم قرن بیستم و بیست‌ و یکم

آنفلوانزای اسپانیایی (۱۹۱۸–۱۹۱۹):

• شدیدترین پاندمی تاریخ ثبت‌شده آنفلوانزا بود.
• برآوردها نشان می‌دهند که حدود یک‌سوم جمعیت جهان (حدود ۵۰۰ میلیون نفر) آلوده شدند.
• آمار مرگ‌ومیر بین ۲۰ تا ۵۰ میلیون نفر ذکر شده است؛ برخی منابع حتی عدد ۱۰۰ میلیون را نیز مطرح کرده‌اند.
• میزان مرگ‌ومیر (mortality rate) در برخی کشورها تا ۲–۵٪ جمعیت کل رسید.

2. آنفلوانزای آسیایی (۱۹۵۷–۱۹۵۸):

• منشأ آن از ویروس H2N2 بود.
• حدود ۱ تا ۲ میلیون مرگ در جهان به همراه داشت.

3. آنفلوانزای هنگ‌ کنگی (۱۹۶۸–۱۹۶۹):

• ناشی از ویروس H3N2.
• حدود ۱ میلیون مرگ در جهان گزارش شد.

4. آنفلوانزای خوکی (۲۰۰۹–۲۰۱۰):

• ویروس H1N1 جدید باعث شد.
• حدود ۱.۴ میلیارد ابتلا تخمین زده شد.
• تعداد مرگ‌ها بین ۱۵۰ تا ۵۰۰ هزار نفر برآورد گردید.

نکته مهم: برخلاف پاندمی ۱۹۱۸، مرگ‌ و میر در این اپیدمی عمدتاً در افراد جوانتر و میانسال رخ داد.

تغییر مرگ‌ و میر در طول زمان

• در اوایل قرن بیستم، نبود درمان‌های حمایتی پیشرفته، آنتی‌بیوتیک‌ها (برای عوارض باکتریایی ثانویه) و مراقبت‌های ویژه باعث شد مرگ‌ومیر آنفلوانزا بسیار بالا باشد. برای مثال، در پاندمی ۱۹۱۸، نرخ مرگ‌ومیر کلی مبتلایان تا حدود ۲–۳٪ تخمین زده می‌شود.
• امروزه، با وجود پیشرفت‌های پزشکی شامل واحدهای مراقبت ویژه (ICU)، دستگاه‌های ونتیلاتور، آنتی‌بیوتیک‌ها، داروهای ضدویروس (مثل اوسلتامیویر) و پوشش بهتر واکسیناسیون، مرگ‌ومیر آنفلوانزا به‌طور چشمگیری کاهش یافته است.
• در حال حاضر، میزان مرگ ناشی از آنفلوانزا در سطح جهانی حدود ۰٫۰۱–۰٫۰۲٪ مبتلایان برآورد می‌شود. با این حال، هنوز هم در گروه‌های پرخطر مانند سالمندان و بیماران مزمن میزان مرگ‌ومیر قابل‌توجه باقی مانده است.

بار اقتصادی آنفلوانزا

آنفلوانزا تنها یک مشکل بهداشتی نیست، بلکه بار اقتصادی سنگینی نیز به جوامع تحمیل میکند. این هزینه‌ ها به دو دسته تقسیم میشوند:

1. هزینه‌ های مستقیم درمانی

• ویزیت پزشک، داروهای ضدویروس، مصرف آنتی‌ بیوتیک برای عوارض ثانویه
• بستری در بیمارستان و مراقبت‌ های ویژه
• هزینه‌ های مرتبط با واکسیناسیون سالانه

2. هزینه‌ های غیرمستقیم

• کاهش بهره‌ وری نیروی کار به دلیل مرخصی ناشی از بیماری
• غیبت دانش‌ آموزان و دانشجویان از محیط آموزشی
• فشار اقتصادی بر خانواده‌ ها به دلیل کاهش درآمد
• بار اجتماعی ناشی از مرگ افراد در سنین فعال و مولد

بر اساس برآوردهای CDC، تنها در ایالات متحده، آنفلوانزا سالانه باعث:

• حدود ۳۱ میلیون ویزیت پزشکی
• بیش از ۲۰۰ هزار بستری
• و بین ۱۰ تا ۲۰ میلیارد دلار هزینه مستقیم درمانی و غیرمستقیم ناشی از غیبت از کار میشود.

این ارقام نشان میدهند که آنفلوانزا، حتی در عصر پزشکی مدرن، همچنان یکی از مهم‌ ترین تهدیدهای سلامت عمومی و اقتصاد جوامع محسوب میشود.

تاریخچه واکسن آنفلوانزا و روند توسعه

کشف ویروس آنفلوانزا

اولین گام برای ساخت واکسن، شناخت عامل بیماری بود. تا مدت‌ ها تصور میشد آنفلوانزا ناشی از باکتری Haemophilus influenzae است، اما در دهه ۱۹۳۰ میلادی مشخص شد که عامل اصلی یک ویروس است.

• در سال ۱۹۳۱، ریچارد شوپ (Richard Shope) در ایالات متحده توانست ویروس آنفلوانزای خوکی را شناسایی کند.
• در سال ۱۹۳۳، ویروس آنفلوانزای انسانی (H1N1) توسط گروهی به رهبری ویلسون اسمیت و پاتریک لایدلاو در لندن جداسازی شد.

نخستین واکسن‌ ها

• در اواخر دهه ۱۹۳۰ و اوایل دهه ۱۹۴۰، با استفاده از تخم‌ مرغ جنین‌دار به‌ عنوان محیط کشت ویروس، نخستین واکسن‌ های آزمایشی آنفلوانزا ساخته شدند.
• در سال ۱۹۴۵، واکسن آنفلوانزا به‌ طور رسمی در ایالات متحده برای مصرف انسانی تأیید شد. این واکسن در ابتدا برای حفاظت از سربازان در جنگ جهانی دوم طراحی شد، زیرا آنفلوانزا تهدید بزرگی برای نیروهای نظامی محسوب میشد.

توسعه واکسن‌ های مدرن

• از دهه ۱۹۴۰ به بعد، واکسن آنفلوانزا هر سال بر اساس سویه‌ های در حال گردش در جامعه تغییر یافت. این امر به دلیل پدیده «تغییر آنتی‌ ژنی» یا Antigenic drift ضروری بود.
• در دهه‌های ۱۹۷۰ و ۱۹۸۰، واکسن‌ های سه‌ ظرفیتی (Trivalent) شامل دو نوع ویروس A (H1N1 و H3N2) و یک ویروس B به‌ صورت روتین وارد بازار شدند.
• در سال‌ های اخیر، واکسن‌ های چهارظرفیتی (Quadrivalent) معرفی شدند که علاوه بر سه سویه فوق، یک سویه دیگر از ویروس B را هم پوشش میدهند تا اثربخشی بیشتری داشته باشند.

فناوری‌ های نوین در تولید واکسن

همچنان بخش عمده واکسن‌های آنفلوانزا با استفاده از تخم‌ مرغ جنین‌ دار تولید میشوند.

اما در دو دهه اخیر روش‌ های جدیدتری توسعه یافته‌ اند:

• واکسن‌ های تولیدشده در کشت سلولی (cell-based vaccines): که نیازی به تخم‌مرغ ندارند و سریعتر تولید میشوند.
• واکسن‌ های نوترکیب (recombinant vaccines): با استفاده از فناوری DNA و پروتئین نوترکیب هموگلوتینین (HA) ساخته میشوند.
• واکسن‌ های mRNA: در حال توسعه هستند و مشابه واکسن‌ های کرونا، نویدبخش تولید سریعتر و کارآمدتر واکسن آنفلوانزا در آینده نزدیک‌ اند.

واکسن آنفلوانزا امروز

امروزه واکسن آنفلوانزا یکی از معدود واکسن‌هایی است که باید هر سال تزریق شود. این الزام ناشی از ماهیت متغیر ویروس آنفلوانزا و ضعف ایمنی طولانی‌ مدت در برابر آن است. سازمان جهانی بهداشت (WHO) هر ساله بر اساس داده‌ های اپیدمیولوژیک از سراسر جهان، سویه‌ های غالب پیش‌ بینی‌ شده را معرفی میکند تا شرکت‌ های داروسازی واکسن مناسب فصل پیش‌ رو را تولید کنند.

چرا واکسن آنفلوانزا باید هر سال تزریق شود؟

بسیاری از مردم میپرسند: «اگر یک بار واکسن آنفلوانزا بزنیم، چرا مثل واکسن سرخک یا هپاتیت ایمنی دائمی ایجاد نمی‌کند؟» پاسخ این پرسش در ویژگی‌ های خاص ویروس آنفلوانزا نهفته است.

۱. تغییرات مداوم در ویروس آنفلوانزا

ویروس آنفلوانزا ساختار سطحی خود را به‌طور مداوم تغییر می‌دهد. دو پروتئین اصلی سطحی آن، یعنی هموگلوتینین (HA) و نورآمینیداز (NA)، نقش اساسی در شناسایی ویروس توسط سیستم ایمنی دارند.

• هر زمان این پروتئین‌ ها دچار تغییر جزئی شوند، سیستم ایمنی دیگر نمیتواند ویروس جدید را به‌ خوبی شناسایی کند.
• این تغییرات کوچک اما مداوم را Antigenic drift یا «رانش آنتی‌ ژنی» می‌ نامند.

۲. تغییرات بزرگ و ناگهانی (Antigenic shift)

گاهی اوقات، ویروس آنفلوانزا تغییرات عمده‌ ای در ژنوم خود پیدا میکند؛ برای مثال، وقتی دو نوع ویروس مختلف در یک حیوان یا انسان همزمان عفونت ایجاد کنند، ژن‌ های آنها با هم ترکیب میشوند و ویروس کاملاً جدیدی شکل میگیرد.

• این پدیده میتواند به پیدایش سویه‌ هایی منجر شود که جمعیت انسانی هیچ ایمنی قبلی نسبت به آن ندارد.
• پاندمی‌ های بزرگ مثل آنفلوانزای اسپانیایی ۱۹۱۸ یا آنفلوانزای خوکی ۲۰۰۹ ناشی از همین shift‌های آنتی‌ ژنی بودند.

۳. ایمنی محدود و کوتاه‌ مدت

حتی اگر ویروس ثابت بماند، ایمنی حاصل از واکسن یا ابتلا معمولاً بیش از یک سال دوام قوی ندارد. پاسخ ایمنی بدن علیه ویروس آنفلوانزا نسبت به بعضی بیماری‌ ها ضعیف‌ تر است، بنابراین لازم است هرساله با واکسن جدید «تقویت» شود.

۴. نقش سازمان جهانی بهداشت (WHO)

سازمان جهانی بهداشت هر سال دو بار (برای نیمکره شمالی و جنوبی) نشست‌ هایی برگزار می‌ کند تا بر اساس داده‌های آزمایشگاهی و اپیدمیولوژیک، سویه‌ های غالب را برای سال آینده پیش‌ بینی کند. واکسن‌های آنفلوانزا هر سال با این ترکیب جدید ساخته میشوند.

۵. پیامدهای عملی برای مردم

به همین دلیل، واکسنی که سال گذشته زده‌ایم ممکن است در برابر سویه‌های امسال کارایی کافی نداشته باشد.

• تزریق سالانه واکسن باعث می‌شود بدن همیشه «به‌روزترین حافظه ایمنی» را نسبت به ویروس داشته باشد.
• هر ساله، افرادی که واکسن زده‌ اند به‌طور متوسط ۴۰ تا ۶۰ درصد کمتر از دیگران به آنفلوانزای شدید مبتلا میشوند، و این میزان کاهش حتی در گروه‌ های پرخطر مثل سالمندان میتواند تفاوت میان یک بیماری خفیف و بستری شدن در ICU باشد.

چه کسانی باید واکسن آنفلوانزا بزنند و چه کسانی در اولویت هستند؟

واکسن آنفلوانزا به‌طور کلی برای تمام افراد بالای ۶ ماه توصیه می‌شود، مگر در شرایط خاص که منع مصرف داشته باشد. با این حال، برخی گروه‌ها در معرض خطر بالاتر ابتلا به بیماری شدید و عوارض آن هستند و بنابراین در اولویت دریافت واکسن قرار می‌گیرند.

۱. سالمندان (۶۵ سال به بالا)

• سیستم ایمنی با افزایش سن کارایی کمتری پیدا می‌کند (پدیده‌ای به نام immunosenescence).
• سالمندان بیشتر در معرض عوارضی مانند ذات‌الریه، بستری در ICU و مرگ قرار دارند.
• در بسیاری از کشورها، واکسن‌های دوز بالاتر (high-dose influenza vaccine) یا واکسن‌های آدجوانت‌دار برای این گروه توصیه می‌شود تا پاسخ ایمنی بهتری ایجاد شود.

۲. کودکان خردسال (۶ ماه تا ۵ سال)

• کودکان به‌ویژه زیر ۲ سال بیشتر دچار عوارض شدید مانند پنومونی و دهیدراتاسیون می‌شوند.
• از آنجا که کودکان می‌توانند به‌راحتی ویروس را در مهدکودک و مدرسه به دیگران منتقل کنند، واکسیناسیون این گروه علاوه بر محافظت فردی، نقش مهمی در کنترل شیوع بیماری دارد.

۳. زنان باردار

• بارداری سیستم ایمنی و تنفس را تغییر می‌دهد و خطر عوارض آنفلوانزا را افزایش می‌دهد.
• واکسیناسیون نه‌تنها مادر را محافظت می‌کند، بلکه آنتی‌بادی‌ها از طریق جفت به جنین منتقل شده و نوزاد را در چند ماه اول زندگی که هنوز نمی‌تواند واکسن بزند، محافظت می‌کنند.

۴. افراد مبتلا به بیماری‌ های مزمن

• بیماری‌های قلبی (نارسایی قلبی، بیماری عروق کرونر)
• بیماری‌های ریوی (آسم، COPD)
•  دیابت
• بیماری‌های کلیوی یا کبدی مزمن
• چاقی مفرط (BMI>40)

این گروه‌ها در صورت ابتلا بیشتر دچار عوارض شدید می‌شوند و واکسن به‌شدت توصیه می‌شود.

5. بیماران با نقص ایمنی

• افرادی که به‌دلیل بیماری (مانند HIV) یا مصرف داروهای سرکوب‌کننده ایمنی (مانند کورتیکواستروئیدها یا شیمی‌درمانی) دچار ضعف ایمنی هستند، در معرض خطر بالاتر ابتلا و مرگ قرار دارند.
• البته در این افراد باید نوع واکسن (غیرفعال vs زنده ضعیف‌شده) با دقت انتخاب شود.

۶. کادر درمان و مراقبان سلامت

• پزشکان، پرستاران و سایر کارکنان مراکز درمانی در تماس مستقیم با بیماران قرار دارند.
• واکسیناسیون آنها علاوه بر حفاظت فردی، از انتقال ویروس به بیماران آسیب‌پذیر جلوگیری می‌کند.

۷. سایر گروه‌ های پرخطر

• افراد ساکن آسایشگاه‌ ها و مراکز نگهداری جمعی
• افراد با مشاغل پرتماس (مانند معلمان، نیروهای خدمات عمومی، کارکنان حمل‌ و نقل عمومی)

نکته مهم: اگرچه گروه‌های فوق در اولویت هستند، اما حتی افراد سالم و جوان نیز از واکسیناسیون سود می‌برند. تزریق واکسن می‌تواند شدت بیماری و مدت غیبت از کار یا تحصیل را کاهش دهد و در سطح جامعه به کاهش چرخه انتقال ویروس کمک کند.

چه کسانی نباید واکسن آنفلوانزا بزنند یا باید با احتیاط بزنند؟

اگرچه واکسن آنفلوانزا برای اکثر افراد بی‌خطر و قابل توصیه است، اما در برخی شرایط باید احتیاط شود یا تزریق ممنوع است. این موارد را می‌توان به دو دسته اصلی تقسیم کرد: موارد منع مصرف مطلق و موارد احتیاط یا منع نسبی.

۱. موارد منع مصرف مطلق

حساسیت شدید و تهدیدکننده حیات به دوز قبلی واکسن آنفلوانزا یا یکی از ترکیبات آن

• اگر فردی در گذشته پس از تزریق واکسن دچار واکنش آنافیلاکسی شده باشد، تزریق مجدد همان نوع واکسن ممنوع است.
• امروزه بسیاری از واکسن‌ها به روش‌های جدید تولید می‌شوند و در برخی موارد می‌توان نوع دیگری از واکسن (مثلاً واکسن نوترکیب یا سلول‌کشت) را جایگزین کرد.

واکنش شدید به پروتئین تخم‌ مرغ

• بیشتر واکسن‌های کلاسیک آنفلوانزا در تخم‌مرغ جنین‌دار تولید می‌شوند و حاوی مقدار کمی پروتئین تخم‌مرغ هستند.
• البته مطالعات اخیر نشان داده‌اند که حتی در افرادی با آلرژی خفیف به تخم‌مرغ، واکسن معمولاً ایمن است. تنها در موارد آنافیلاکسی شدید باید اجتناب شود یا واکسن‌های غیرتخم‌مرغی (cell-based یا recombinant) استفاده شوند.

۲. موارد احتیاط (منع نسبی)

بیماری حاد همراه با تب متوسط تا شدید

• در این شرایط توصیه می‌شود تزریق واکسن به تعویق بیفتد تا بیماری حاد برطرف شود.
• تب یا عفونت خفیف (مانند سرماخوردگی ساده) معمولاً مانع تزریق نیست.

سندرم گیلن‌ باره (Guillain–Barré syndrome, GBS)

• افرادی که ظرف ۶ هفته پس از دریافت واکسن آنفلوانزا در گذشته به GBS مبتلا شده‌اند، بهتر است فقط در شرایطی که در گروه پرخطر هستند و احتمال ابتلا برایشان بالاست، واکسینه شوند.
• ارتباط واکسن و GBS بسیار نادر است (حدود ۱–۲ مورد در هر میلیون دوز تزریق‌شده).

واکسیناسیون در کودکان زیر ۶ ماه

• به دلیل ایمنی ناکافی و نبود داده‌های علمی، واکسن برای این گروه سنی توصیه نمیشود.
• در عوض، ایمن‌سازی مادر باردار می‌تواند محافظت غیرمستقیم ایجاد کند.

مصرف داروهای سرکوب‌ کننده ایمنی شدید یا پیوند عضو

• واکسن‌ های غیرفعال معمولاً ایمن هستند، اما واکسن زنده ضعیف‌ شده (که به‌صورت اسپری بینی عرضه می‌شود) در این بیماران ممنوع است.

نتیجه: برای اغلب مردم، واکسن آنفلوانزا ایمن و سودمند است. تنها در موارد خاص باید از تزریق اجتناب کرد یا تصمیم‌ گیری با مشورت پزشک انجام شود.

انواع واکسن‌ های آنفلوانزا

واکسن‌ های آنفلوانزا در دنیا به شکل‌ های مختلف تولید و عرضه میشوند. انتخاب نوع مناسب برای هر فرد می‌ تواند اثربخشی واکسیناسیون را افزایش دهد. به طور کلی، واکسن‌ ها بر اساس ترکیب سویه‌ ها و روش تولید دسته‌ بندی میشوند:

۱. بر اساس تعداد سویه‌ های ویروس

الف) واکسن‌ های سه‌ ظرفیتی (Trivalent influenza vaccines – TIV)

حاوی سه نوع ویروس هستند:

• دو نوع ویروس A (H1N1 و H3N2)
• یک نوع ویروس B
• سال‌ ها به‌ عنوان واکسن استاندارد مورد استفاده قرار گرفتند

ب) واکسن‌های چهارضرفیتی (Quadrivalent influenza vaccines – QIV)

• علاوه بر سه سویه فوق، یک ویروس B دیگر را هم پوشش می‌دهند (چون ویروس‌های B دو خط اصلی دارند: Victoria و Yamagata).
• امروزه در بسیاری از کشورها واکسن غالب و ترجیحی محسوب می‌ شوند، زیرا پوشش وسیع‌ تری در برابر ویروس‌ های در گردش ایجاد میکنند.

۲. بر اساس نوع ویروس و روش تولید

الف) واکسن‌ های غیرفعال (Inactivated influenza vaccines – IIV)

• رایج‌ ترین نوع واکسن.
• ویروس‌ های کشته‌ شده یا اجزای پروتئینی آنها استفاده میشود.
• به‌ صورت تزریق عضلانی یا زیرجلدی (معمولاً در بازو) تجویز میشوند.
• مناسب برای همه افراد بالای ۶ ماه، از جمله بیماران با نقص ایمنی و زنان باردار.

ب) واکسن‌ های زنده ضعیف‌ شده (Live attenuated influenza vaccine – LAIV)

• حاوی ویروس زنده ولی ضعیف‌ شده هستند.
• معمولاً به‌ صورت اسپری بینی تجویز میشوند.
• ایمنی خوبی ایجاد میکنند چون شبیه عفونت طبیعی عمل می‌کنند.
• مناسب برای: افراد سالم ۲ تا ۴۹ سال.
• ممنوع در: زنان باردار، بیماران نقص ایمنی، بیماران با بیماری مزمن شدید.

ج) واکسن‌ های نوترکیب (Recombinant influenza vaccines – RIV)

• بدون نیاز به تخم‌مرغ یا ویروس کامل تولید می‌شوند.
• با فناوری DNA و پروتئین نوترکیب هموگلوتینین ساخته می‌شوند.
• خطر آلرژی به تخم‌مرغ در این واکسن وجود ندارد.
• مناسب برای: افراد با آلرژی شدید به تخم‌مرغ یا کسانی که واکسن‌های معمولی را تحمل نکرده‌اند.

د) واکسن‌ های مبتنی بر کشت سلولی (Cell-based influenza vaccines – ccIIV)

• به‌جای تخم‌مرغ، از سلول‌های پستانداران (معمولاً سلول Madin–Darby Canine Kidney) برای کشت ویروس استفاده می‌شود.
• مزیت: سرعت بیشتر در تولید و احتمال کمتر تغییرات آنتی‌ژنی ناخواسته.

۳. واکسن‌ های دوز بالا و واکسن‌ های آدجوانت‌ دار

واکسن دوز بالا (High-dose influenza vaccine – HD-IIV):

• حاوی چهار برابر آنتی‌ژن بیشتر از واکسن استاندارد.
• پاسخ ایمنی قوی‌تری در سالمندان ایجاد می‌کند.
• مطالعات نشان داده‌اند که نسبت به واکسن معمولی در افراد بالای ۶۵ سال اثربخشی بیشتری دارد.

واکسن‌ های آدجوانت‌ دار (Adjuvanted vaccines):

• حاوی موادی هستند که پاسخ ایمنی بدن را تقویت میکنند (مثلاً MF59).
• به‌ ویژه برای سالمندان و افراد با سیستم ایمنی ضعیف مفیدند.

خلاصه انتخاب واکسن بر اساس گروه‌ ها

• کودکان و بزرگسالان سالم: واکسن غیرفعال یا چهارضرفیتی استاندارد.
• سالمندان بالای ۶۵ سال: واکسن دوز بالا یا آدجوانت‌ دار.
• زنان باردار: واکسن غیرفعال.
• افراد با نقص ایمنی: واکسن غیرفعال (نه زنده).
• افراد با آلرژی شدید به تخم‌ مرغ: واکسن نوترکیب یا سلول‌ کشت.
• افراد سالم ۲–۴۹ سال که تمایل به تزریق ندارند: واکسن زنده ضعیف‌ شده به‌ صورت اسپری بینی (در صورت نداشتن منع مصرف).

ایمنی و اثربخشی واکسن آنفلوانزا

واکسن آنفلوانزا سال‌ هاست که به‌ عنوان مؤثرترین راهکار پیشگیری از این بیماری فصلی توصیه میشود. اثربخشی آن بسته به سال و نوع سویه‌ های ویروس متفاوت است، اما همچنان نقش مهمی در کاهش ابتلا، شدت بیماری و مرگ‌ و میر دارد.

اثربخشی واکسن

واکسن آنفلوانزا ایمنی صددرصدی ایجاد نمیکند، اما مطالعات گسترده نشان داده‌ اند که میتواند:

• خطر ابتلا به آنفلوانزا را به‌ طور متوسط ۴۰ تا ۶۰ درصد کاهش دهد (بسته به سال و مطابقت واکسن با سویه‌ های در حال گردش).
• شدت بیماری را در افرادی که با وجود واکسیناسیون مبتلا میشوند، کاهش دهد.
• احتمال بستری در بیمارستان و مرگ ناشی از آنفلوانزا را به‌طور چشمگیری پایین بیاورد.

به عنوان نمونه، مطالعه‌ ای در ایالات متحده نشان داده که واکسیناسیون سالانه از چندین هزار مرگ و صدها هزار بستری جلوگیری میکند.

چرا اثربخشی متفاوت است؟

• ویروس آنفلوانزا هر سال تغییر میکند (Antigenic drift).
• اگر ترکیب واکسن با سویه‌ های در حال گردش مطابقت بالا داشته باشد، اثربخشی بیشتر است.
• در سال‌ هایی که عدم انطباق وجود دارد، اثربخشی پایین‌ تر است، اما همچنان واکسیناسیون باعث کاهش شدت بیماری و جلوگیری از مرگ‌ و میر میشود.

ایمنی واکسن

واکسن آنفلوانزا سال‌ هاست که به‌ طور گسترده استفاده میشود و ایمنی آن در مطالعات بالینی و جمعیتی تأیید شده است. عوارض شایع خفیف و گذرا هستند:

• درد یا قرمزی محل تزریق
• تب خفیف
• بدن‌درد یا بی‌حالی کوتاه‌مدت

عوارض جدی مانند سندرم گیلن‌ باره (GBS) بسیار نادرند (۱–۲ مورد در هر میلیون تزریق) و میزان خطر آنها بسیار کمتر از خطر خود آنفلوانزا است.

گروه‌ های ضد واکسن و پاسخ علمی به آنها

در برابر توصیه‌ های علمی، برخی افراد یا گروه‌ ها با دلایلی نادرست، نسبت به واکسن آنفلوانزا تردید یا مخالفت نشان میدهند. آگاهی از این باورهای غلط و ارائه پاسخ‌ های مبتنی بر شواهد علمی میتواند به درک بهتر اهمیت واکسیناسیون کمک کند.

۱. «واکسن آنفلوانزا بی‌فایده است چون ایمنی کامل ایجاد نمیکند»

پاسخ: درست است که واکسن صددرصدی نیست، اما حتی کاهش ۴۰–۶۰ درصدی ابتلا و کاهش چشمگیر بستری و مرگ ارزش بسیار بالایی دارد. در مقیاس جمعیتی، این یعنی میلیون‌ ها نفر کمتر بیمار میشوند و هزاران نفر کمتر جان خود را از دست میدهند.

۲. «واکسن آنفلوانزا خود باعث آنفلوانزا میشود»

پاسخ: غیرممکن است. واکسن‌ های غیرفعال حاوی ویروس کشته‌ شده هستند و قدرت تکثیر ندارند. تنها واکسن زنده ضعیف‌ شده (اسپری بینی) ممکن است علائم خفیف شبیه سرماخوردگی ایجاد کند، نه آنفلوانزای واقعی.

۳. «واکسیناسیون ایمنی طبیعی بدن را ضعیف می‌کند»

پاسخ: واکسن برعکس، سیستم ایمنی را آموزش میدهد و تقویت میکند. هیچ شواهد علمی مبنی بر تضعیف ایمنی پس از واکسیناسیون وجود ندارد.

۴. «عوارض واکسن بیشتر از فواید آن است»

پاسخ: داده‌ های جهانی نشان می‌ دهند که واکسن آنفلوانزا بسیار ایمن است. عوارض جدی به‌ شدت نادر هستند، در حالی که آنفلوانزا هر سال صدها هزار مرگ ایجاد می‌ کند. نسبت سود به خطر به‌ وضوح به نفع واکسن است.

نتیجه:

حتی اگر واکسن آنفلوانزا نتواند از تمام موارد ابتلا جلوگیری کند، همچنان یکی از مؤثرترین ابزارهای کاهش شدت بیماری، بستری و مرگ است. نقدهای گروه‌ های ضد واکسن فاقد پشتوانه علمی بوده و در برابر شواهد گسترده اپیدمیولوژیک بی‌ اساس هستند.

۱. عوارض احتمالی واکسن آنفلوانزا

یکی از پرسش‌های رایج این است که «آیا واکسن آنفلوانزا خطرناک است؟»
پاسخ روشن است: واکسیناسیون آنفلوانزا از نظر علمی و تجربی ایمن است. با این حال مانند هر مداخله پزشکی، می‌تواند عوارضی ایجاد کند. مهم آن است که بدانیم این عوارض معمولاً خفیف، گذرا و بسیار کمتر از خطرات خود بیماری آنفلوانزا هستند.

عوارض شایع و بی‌خطر

• درد، قرمزی یا تورم خفیف در محل تزریق (۱–۲ روز)
• احساس خستگی یا بدن‌درد خفیف
• تب خفیف (به‌ویژه در کودکان)

این عوارض نشانه فعالیت سیستم ایمنی هستند و به‌زودی برطرف می‌شوند.

عوارض کمتر شایع

• واکنش‌های حساسیتی خفیف (مانند کهیر یا خارش) که به درمان ساده پاسخ می‌دهند.
  عوارض بسیار نادر
• واکنش آلرژیک شدید (آنافیلاکسی) → کمتر از یک مورد در هر میلیون تزریق
• سندرم گیلن‌باره (GBS) → حدود ۱–۲ مورد در هر یک میلیون تزریق (در حالی که خود آنفلوانزا می‌تواند خطر GBS را چندین برابر بیشتر کند).

نتیجه مهم: مقایسه خطرات نشان می‌دهد که فواید واکسن (جلوگیری از مرگ، بستری و عوارض شدید بیماری) بسیار بیشتر از احتمال بروز عوارض نادر است.

۲. واکسن آنفلوانزا در گروه‌ های خاص

برخی گروه‌ها آسیب‌پذیری بیشتری در برابر آنفلوانزا دارند. برای این افراد، واکسن نه‌تنها توصیه می‌شود، بلکه اهمیت حیاتی دارد:

الف) سالمندان (۶۵ سال به بالا)

• سیستم ایمنی با افزایش سن ضعیف‌تر می‌شود.
• سالمندان بیشترین سهم را در مرگ‌های ناشی از آنفلوانزا دارند.
• برای آنها گاهی واکسن‌های دوز بالا (High-dose) یا آجوان‌دار (Adjuvanted) توصیه می‌شود تا پاسخ ایمنی قوی‌تر ایجاد شود.

ب) زنان باردار

• بارداری خطر عوارض شدید آنفلوانزا را افزایش می‌دهد (بستری، ذات‌الریه، مرگ).
• واکسیناسیون نه‌تنها مادر را محافظت می‌کند، بلکه از طریق انتقال آنتی‌بادی، نوزاد را در ۶ ماه اول زندگی (زمانی که واکسن قابل تزریق نیست) ایمن می‌سازد.
• ایمن بودن واکسن غیرفعال آنفلوانزا در بارداری کاملاً ثابت شده است.

ج) کودکان

• کودکان به‌ ویژه زیر ۵ سال (و بیشتر از همه زیر ۲ سال) در معرض عوارض شدید هستند.
• از ۶ ماهگی به بعد، تزریق واکسن توصیه می‌شود.
• برای کودکان ۲ تا ۸ سالی که قبلاً واکسینه نشده‌اند، در سال اول باید دو دوز با فاصله چهار هفته دریافت کنند.

د) بیماران مبتلا به بیماری‌ های مزمن

• بیماران قلبی‌عروقی، ریوی (مثل آسم و COPD)، دیابت، بیماری‌های کبدی و کلیوی، نقص ایمنی یا کسانی که داروهای سرکوب‌کننده ایمنی مصرف می‌کنند، در معرض خطر بالاتر عوارض شدید قرار دارند.
• واکسن آنفلوانزا برای این بیماران توصیه جدی است.

هـ) کارکنان حوزه سلامت

• به دلیل تماس مداوم با بیماران، احتمال انتقال ویروس بالا است.
• واکسیناسیون سالانه از سلامت خودشان و بیمارانشان محافظت می‌کند.

نتیجه:

• عوارض واکسن آنفلوانزا خفیف و گذرا هستند. عوارض جدی بسیار نادرند و در مقایسه با خطرات خود بیماری قابل چشم‌پوشی‌اند.
• گروه‌های آسیب‌پذیر مانند سالمندان، زنان باردار، کودکان خردسال، بیماران مزمن و کادر درمان باید حتماً در اولویت واکسیناسیون قرار گیرند.

چرا باید واکسن آنفلوانزا هر سال تزریق شود؟

• ویروس آنفلوانزا از نوع RNA است و به‌سرعت دچار تغییرات ژنتیکی می‌شود (Antigenic drift).
• به همین دلیل، ایمنی ناشی از واکسن سال قبل، معمولاً در برابر سویه‌ های جدید کفایت کامل ندارد.
• علاوه بر آن، ایمنی بدن به‌طور طبیعی پس از ۶–۱۲ ماه کاهش می‌ یابد.
• نتیجه: واکسن آنفلوانزا باید سالانه تکرار شود.

بهترین زمان تزریق واکسن آنفلوانزا

توصیه سازمان جهانی بهداشت (WHO) و CDC:

نیمکره شمالی (از جمله ایران):

• بهترین زمان تزریق: اوایل پاییز (شهریور تا مهر/سپتامبر تا اکتبر)
• چون ویروس از اواخر پاییز و زمستان شروع به گردش گسترده می‌کند.
• تزریق زودتر (مثلاً مرداد) ممکن است باعث کاهش ایمنی تا اواخر فصل آنفلوانزا شود.

نیمکره جنوبی:

• بهترین زمان تزریق: فروردین تا اردیبهشت / آوریل تا مه

اگر کسی در پاییز واکسن نزده باشد، تزریق حتی در زمستان هم سودمند است، زیرا تا پایان فصل گردش ویروس (گاه تا اردیبهشت/می) همچنان محافظت ایجاد می‌ کند.

نکات عملی برای واکسیناسیون امسال

1. تزریق سالانه برای همه افراد بالای ۶ ماه توصیه می‌ شود (مگر در موارد منع مصرف که قبلاً توضیح دادیم).

2. گروه‌ های اولویت‌ دار باید واکسن را زودتر دریافت کنند:

• سالمندان
• زنان باردار
• بیماران مزمن (قلبی، ریوی، دیابت و…)
• کادر درمان
• کودکان خردسال

3. زمان لازم برای ایجاد ایمنی: حدود ۲ هفته پس از تزریق. بنابراین باید قبل از شروع فصل شیوع واکسینه شد.

4. تزریق همزمان با واکسن‌های دیگر: واکسن آنفلوانزا را می‌ توان همزمان با واکسن کووید-۱۹ یا واکسن‌ های دیگر تزریق کرد (در دو بازوی متفاوت).

5. دوز یادآور در کودکان: کودکان ۶ ماه تا ۸ سال که برای اولین بار واکسن می‌ زنند، باید ۲ دوز با فاصله حداقل ۴ هفته دریافت کنند.

6. نگهداری و تزریق:

• واکسن باید در زنجیره سرد (۲ تا ۸ درجه سانتی‌گراد) نگهداری شود.
• تزریق به‌ صورت عضلانی (معمولاً در بازوی فوقانی / دلتوئید) انجام می‌ شود.

نتیجه :

• واکسن آنفلوانزا باید هر سال تزریق شود.
• بهترین زمان: اوایل پاییز (شهریور–مهر) در نیمکره شمالی.
• گروه‌ های پرخطر باید در اولویت باشند.
• ایمنی کامل حدود دو هفته پس از تزریق ایجاد میشود.

جمع بندی:

آنفلوانزا یک بیماری ساده و گذرا نیست؛ بلکه در طول تاریخ بارها سبب همه‌ گیری‌ های گسترده و مرگ‌ و میرهای سنگین شده است. حتی امروز، با وجود پیشرفت‌ های پزشکی، هر سال میلیون‌ ها نفر در سراسر جهان مبتلا میشوند و صدها هزار نفر جان خود را از دست می‌ دهند.

واکسیناسیون آنفلوانزا یکی از مؤثرترین و ایمن‌ ترین راه‌ های پیشگیری از ابتلا، بستری و مرگ ناشی از این بیماری است. گرچه واکسن ایمنی صددرصد ایجاد نمیکند، اما می‌ تواند:

• خطر ابتلا را به‌ طور قابل‌ توجه کاهش دهد،
• شدت بیماری را کم کند،
• و از بروز هزاران مورد بستری و مرگ جلوگیری نماید.
• عوارض واکسن معمولاً خفیف و گذرا هستند (مثل درد محل تزریق یا تب خفیف) و در مقابل، فواید آن به‌ ویژه برای گروه‌ های پرخطر (سالمندان، زنان باردار، کودکان خردسال، بیماران مزمن و کادر درمان) بسیار بیشتر و حیاتی است.
• واکسن آنفلوانزا باید هر سال و در بهترین حالت اوایل پاییز تزریق شود، تا ایمنی کافی پیش از شروع فصل شیوع ایجاد گردد.

پیام کلیدی نهایی

«آنفلوانزا بیماری‌ ای جدی است؛ اما با یک اقدام ساده، یعنی تزریق واکسن سالانه، میتوان خطر ابتلا، بستری و حتی مرگ ناشی از آن را به‌ طور چشمگیری کاهش داد. واکسیناسیون نه‌ تنها از سلامت فرد، بلکه از سلامت جامعه محافظت میکند.»